اختلال در چرخه از تولید به مصرف
کرونا با صنایع جهانی غذا چه کرد؟
در ادامه اکثر فعالان حوزه گردشگری از جمله هتل‌ها و رستوران‌ها مجبور به تعطیلی شدند و بسیاری از موجودی مواد غذایی در اختیار آنها فاسد شد. تاثیرات شیوع بیماری کرونا بر صنایع غذایی به اینجا ختم نمی‌شود. بنابراین بسیاری از فعالان این حوزه مجبور به انجام تغییرات بزرگ جهت ادامه فعالیت مانند استفاده از بسته‌بندی‌های ضدعفونی‌شده، تمرکز بر ارائه خدمات تحویل در محل، آموزش نیروی انسانی و تغییر مسیر تولید و آماده‌سازی غذا برای دریافت مجوز ادامه فعالیت و همچنین تلاش برای همگام شدن با تغییرات گسترده تقاضا و عادات مصرفی مردم شدند. در کل این بیماری تاثیرات بسیار زیادی در تمامی بخش‌های مرتبط با صنایع غذایی گذاشت که در ادامه برخی از این تاثیرات مهم بررسی می‌شود.
گردشگری و صنایع غذایی وابسته
با شیوع ویروس کرونا یکی از اولین صنایع تحت تاثیر قرار‌گرفته صنعت گردشگری بود. این صنعت یکی از عمده‌ترین بخش‌های درآمدزا برای بسیاری از کشورها به‌شمار می‌رود. همچنین یکی از بزرگ‌ترین مصرف‌کننده‌های مواد غذایی در دنیا، صنعت گردشگری است. با ادامه روند افزایش ابتلا و به دنبال آن قرنطینه و محدودیت‌های اجتماعی ناشی از آن، فستیوال‌ها و جشنواره‌ها، تورهای مسافرتی، هتل‌ها و بسیاری از بخش‌های مرتبط، با تعطیلی گسترده روبه‌رو شدند و این اتفاق تاثیر بسیار زیادی بر تقاضای مواد غذایی گذاشت. تعطیلی هتل‌ها و رستوران‌ها به عنوان یکی از بزرگ‌ترین فعالان حوزه غذا و نوشیدنی، مخصوصاً در ماه‌های اول شیوع این بیماری، تغییرات بسزایی را در بخش صنایع غذایی ایجاد کرد. نرخ بیکاری فزاینده در این بخش مخصوصاً در کشورهایی که گردشگری صنعت اول آن به حساب می‌آید یک فاجعه اجتماعی بزرگ ایجاد کرده و افت شدید درآمدی صنایع غذایی در پی این موضوع، کاهش شدید رشد اقتصادی در بسیاری از این کشورها را به همراه داشته است. این موضوع در کشورهایی که اقتصاد آن متکی بر گردشگری است، مانند بسیاری از کشورهای آمریکای مرکزی و جنوبی، تبعاتی طولانی‌مدت به دنبال خواهد داشت.
دامداری و مرغداری
صنعت دامداری مشکلات عمده‌ای را با شیوع بیماری و آغاز قرنطینه شاهد بوده است. از طرفی چرخه انتقال محصولات لبنی و گوشتی با اختلال فراوان همراه بود و همچنین به علت ایجاد ترس در مصرف‌کننده‌ها، مخصوصاً با توجه به منشأ بیماری، تقاضا برای محصولات گوشتی به شدت کاهش یافت. در ادامه محدودیت‌ها و قوانین سخت‌گیرانه‌ای که در مورد تولیدکنندگان صنایع گوشتی و کشتارگاه‌ها وضع شد باعث کندی و اختلال در فعالیت آنها شد. همچنین در اکثر کشورهای جهان بسیاری از فعالیت‌های مصرف‌کننده محصولات لبنی از جمله کافی‌شاپ‌ها تعطیل شدند و از طرف دیگر به علت وجود ترس از انتقال بیماری از طریق فرآورده‌های لبنی مصرف شیر در کشورهای مخصوصاً توسعه‌یافته با افت شدید روبه‌رو شد تا جایی که بر اساس تخمین‌ها تنها در آمریکا به صورت روزانه حدود ۱۴ میلیون لیتر شیر به علت کمبود تقاضا دور ریخته می‌شود و همچنین در انگلستان نیز روزانه حدود پنج میلیون لیتر معدوم می‌شود. این امر باعث به وجود آمدن مشکلات زیاد از جمله خطر ورشکستگی دامداران، شرکت‌های حمل‌ونقل مواد غذایی و در کل تمامی دست‌اندرکاران این صنعت شده است. به موارد گفته‌شده باید مشکلات ناشی از تامین علوفه و خوراک دامی با توجه به کمبود نیروی کار و اختلال در چرخه انتقال خوراک دام را نیز اضافه کرد. در بخش مرغداری نیز همانند دامپروری، مشکلات ناشی از تامین مواد غذایی، مواد دارویی و آنتی‌بیوتیک‌ها، با توجه به محدودیت‌های جدید، اختلال در چرخه تولید و توزیع محصولات، کمبود تقاضا برای محصولات گوشتی و مرغ و تخم‌مرغ و تعطیلی رستوران‌ها به عنوان بزرگ‌ترین مصرف‌کنندگان این محصولات، فشار بسیاری را به فعالان این حوزه وارد کرده مخصوصاً که عمر مفید مرغ در این صنعت محدود بوده و نگهداری آن تا بهبود تقاضا برای گوشت مرغ از نظر اقتصادی مقرون‌به‌صرفه نیست. مجموعه این موارد باعث شد بسیاری از مرغداران مجبور به معدوم کردن مرغ و جوجه‌های خود شده و بسیاری از این فعالان را تا مرز ورشکستگی و خروج از صنعت پیش ببرد.
کشاورزی
در بخش کشاورزی نیز با شیوع ویروس کرونا زنجیره‌ای از مشکلات بر سر ادامه راه صنعت به وجود آمد. در ابتدا و با فراگیری ترس حاصل از بیماری بسیاری از مغازه‌ها و فروشگاه‌ها با کمبود مواد خوراکی از جمله نان مواجه شدند. در ادامه و با شروع قوانین سخت‌گیرانه قرنطینه در سراسر دنیا، بسیاری از کشورهای واردکننده محصولات کشاورزی به علت بسته شدن مرزها با مشکلات تامین کالا مواجه شده و در طرف دیگر اکثر کشورهای صادرکننده نیز با مازاد تولید در بخش کشاورزی روبه‌رو شدند. این امر در نهایت باعث شد برداشت محصول در بسیاری از مزارع با توجیه اقتصادی همراه نبوده و بالاجبار مزرعه‌داران محصولات خود را رها کردند. این مشکلات بیشتر در مورد مواد مصرف تازه مثل میوه و سبزیجات روی داد. در حالی که تولیدکنندگان غلات مانند گندم و ذرت به علت ادامه تقاضا و حتی افزایش تقاضا برای مواد غذایی با تاریخ مصرف طولانی، با مشکلاتی چون حفظ زنجیره توزیع مواجه بودند. تولیدکنندگان میوه و سبزیجات به علت ترس مردم از مصرف مواد غذایی تازه، فرآوری‌نشده و ضدعفونی‌نشده با کاهش شدید تقاضا روبه‌رو شدند. در ادامه و با کاهش محدودیت‌ها و افزایش آگاهی اجتماعی نسبت به این بیماری مصرف مواد غذایی تازه و به‌خصوص محصولات ارگانیک رو به افزایش گذاشت و با رعایت پروتکل‌های بهداشتی این مواد غذایی توانستند مجدداً جای خود را در سبد خرید مصرف‌کنندگان باز پس گیرند؛ هر چند که همچنان محصولات کشاورزی به علت وابستگی زیاد به نیروی انسانی و همچنین سرعت کار زنجیره توزیع جهت حفظ سلامت و تازگی محصول با چالش‌های بزرگی جهت ادامه فعالیت روبه‌رو هستند.
تغییر عادات خرید غذایی و تولیدکنندگان مواد غذایی آماده مصرف و بسته‌بندی
به علت شیوع کرونا، عادات غذایی و الگوی خرید در بسیاری از افراد و کشورها با تغییرات عمده روبه‌رو بوده است. به عنوان مثال در طول دوران قرنطینه تقاضا برای آرد در بسیاری از کشورهای اروپایی به شدت افزایش یافت، احتمالاً به این علت که بسیاری تصمیم به پخت نان در منزل گرفتند، چه از ترس آلوده بودن نان، چه ترس از بیرون رفتن از منزل، این شرایط تنها در آمریکا باعث شده فروش حبوبات مانند لوبیا ۶۰ درصد، شیر خشک ۱۲۵ درصد و جایگزین‌های محصولات گوشتی ۲۰۵ درصد افزایش داشته باشد. همچنین در اروپا تقاضا برای مواد غذایی ارگانیک با افزایش شدید همراه بود، هم به این علت که افراد بیشتر سعی در انجام خرید در فروشگاه‌های کوچک‌تر دارند و هم اینکه شیوع این بیماری باعث توجه بیش از پیش مردم به سلامت خود شده است. بسیاری از تولیدکنندگان مواد غذایی با طول عمر بالا از جمله خشکبار، مواد غذایی یخ‌زده، فرآورده‌های گوشتی فرآوری‌شده مانند سوسیس و کالباس و مواد خوراکی کنسروی به ناگهان با افزایش شدید تقاضا روبه‌رو شدند. برخلاف بخش‌های درگیر در تولید مواد غذایی مصرف تازه، این بخش از صنایع غذایی در طول دوران شیوع کووید-۱۹ و به علت ترس از مصرف مواد غذایی ضدعفونی‌نشده و باز، با رشد فروش و سودآوری بالاتر همراه بوده است. هرچند در این بخش نیز با شروع محدودیت‌ها و تغییر پروتکل‌های بهداشتی تغییراتی در چرخه تولید نیاز بود، بعد از به‌کارگیری این تغییرات مشکل عمده حفظ چرخه تولید و توزیع جهت پاسخگویی به نیاز روزافزون مصرف‌کننده بوده است. همچنین بخش عظیم دیگری از صنایع مرتبط با مواد غذایی که تحت شرایط ایجادشده در پی شیوع گسترده بیماری کرونا شاهد رشد روزافزون بود، بخش بسته‌بندی مواد غذایی است. در حالی که اقبال به مصرف مواد غذایی باز مانند میوه و سبزیجات با افت شدیدی همراه بود، مصرف‌کنندگان برای جبران خلأ ناشی از مصرف این محصولات به دنبال مواد غذایی جایگزین با بسته‌بندی مناسب طبق پروتکل‌های بهداشتی و ضدعفونی‌شده رفته‌اند. به همین دلیل بسیاری از شرکت‌ها و فعالان حوزه غذا شروع به بسته‌بندی بسیاری از محصولات به صورت ایزوله و ضدعفونی‌شده کرده‌اند و در حال حاضر در اکثر فروشگاه‌های دنیا تمامی محصولات خوراکی را می‌توان در بسته‌بندی‌های مناسب و ضدعفونی‌شده پیدا کرد. صنعت بسته‌بندی نیز البته با توجه به وابستگی به نیروی انسانی با مشکلات خاص خود روبه‌رو بوده و مخصوصاً در دوران قرنطینه و در ماه‌های ابتدایی شیوع بیماری حفظ تولید و توزیع با سختی‌های خاص خود مواجه بوده است.
تحویل در محل
در نقطه مقابل موارد ذکرشده در بالا بخش تحویل در محل صنایع غذایی که در گذشته بخش نسبتاً کوچکی از این صنعت بود نقش بسیار پررنگ‌تری پیدا کرده است. در حالی که در گذشته عموماً افراد به عنوان بهانه‌ای برای خروج از منزل و تغییر عادات روزانه غذایی و به‌طور کلی روند تکراری زندگی از منزل خارج می‌شدند و به رستوران می‌رفتند، و از این‌رو بخش عمده کار رستوران‌ها مرتبط با آماده‌سازی و سرو غذا در محیط رستوران بود؛ با شیوع این بیماری و به‌خصوص طولانی شدن مدت زمان آن بخش تحویل در محل این صنعت با رشد بسیار چشمگیری مواجه شده است. همچنین سرویس‌های اینترنتی سفارش و تحویل غذا با افزایش تعداد مصرف‌کننده و سفارش روبه‌رو بوده‌اند. در حال حاضر در بسیاری از مناطق جهان همچنان محدودیت‌های شدیدی در مورد تجمع افراد وجود دارد و از همین رو تنها راه ادامه فعالیت رستوران‌ها تحویل غذا در محل است. البته این بخش نیز با توجه به شرایط جدید نیازمند اقدامات جدید در جهت رفع نیازهای مصرف‌کنندگان است. از جمله آنها می‌توان به بسته‌بندی ضدعفونی‌شده و راه‌های اطلاع‌رسانی در مورد کیفیت بسته‌بندی و ضدعفونی محصول اشاره کرد. به عنوان مثال در کشور خودمان در حال حاضر روی برخی از بسته‌بندی‌های غذاهای آماده تحویل در محل برچسب‌های «غذای ایمن» وجود دارد که نشان‌دهنده بازرسی رستوران و خط بسته‌بندی توسط نمایندگان شرکت تحویل‌دهنده و بسته‌بندی غذا در ظروف قابل استفاده در مایکروفر برای گرم کردن غذا هستند که می‌تواند به مصرف‌کنندگان این اطمینان خاطر را بدهد که محصول خریداری‌شده از نظر سلامت بررسی شده و قابل استفاده است.
نیروی انسانی فعال در حوزه غذا
با پیشروی بیماری و آغاز قرنطینه گسترده نیروی کار در بسیاری از مشاغل از جمله فعالیت‌های مربوط به صنایع غذایی، که از نیروهای فصلی استفاده کرده و نیروی کار استخدامی ثابت ندارند، با کمبود شدید مواجه شد که این امر خود باعث به وجود آمدن وقفه طولانی در برداشت محصول، فاسد شدن آن و در نتیجه وارد شدن ضرر و زیان شدید به مزرعه‌داران شد. به همین دلیل بسیاری از دولت‌ها از جمله دولت انگلستان در جهت تلاش برای حل این مشکل، در طرحی به نام «تغذیه ملت»، از بخش‌های کارگری خواسته تا نیروهای خود را به عنوان اولویت اول در بخش کشاورزی و صنایع غذایی به کار بگیرند. یکی دیگر از نگرانی‌های بزرگ در صنعت غذا، شرایط و محیط کاری کارگران و نیروی انسانی این حوزه است. در حالی که در بسیاری از شرکت‌ها با توجه به امکان دورکاری یا فعالیت با تعداد نیروی کمتر و شیفت‌بندی، تراکم نیروی کار در فضاهای بسته کاهش داده شده و از این‌رو ریسک شیوع بیماری کنترل شده است، در تولیدی‌های مواد غذایی این امکان وجود ندارد. در بسیاری از کشتارگاه‌ها و مراکز تولید محصولات غذایی امکان فاصله‌گذاری، کاهش تعداد نیرو یا مکانیزه کردن خطوط تولید وجود ندارد و از این‌رو نگرانی‌های زیادی از ابتدای شیوع این بیماری هم در مورد امنیت نیروی کار فعال و هم سلامت محصولات تولیدی وجود داشته است. در طرف دیگر ماجرا نیز با توجه به شرایط اقتصادی حاکم بر دنیا، که صنایع غذایی نیز از آن مستثنی نبودند، امنیت شغلی در حوزه غذا نیز یکی از نگرانی‌های بزرگ فعالان حوزه اجتماعی بوده است. افزایش هزینه‌های تولید در پی قوانین و مقررات جدید و پروتکل‌های بهداشتی باعث بالا رفتن فشار بر تولیدکنندگان شده که به نوبه خود سبب تعدیل نیرو در بسیاری از بخش‌ها بوده است. در کل با در نظر گرفتن بخش‌های تعطیل‌شده مخصوصاً در حوزه گردشگری می‌توان گفت نیروی انسانی فعال در حوزه غذا و بخش‌های مرتبط با آن یکی از آسیب‌پذیرترین اقشار فعال در جامعه بوده‌اند.
امنیت غذایی و هدررفت غذا
در حالی که تا بدین‌جا بیشتر تاثیرات وقوع این بحران را بر تولیدکنندگان و فعالان صنایع غذایی بررسی کردیم، روی دیگر سکه اما مصرف‌کنندگان این محصولات است. در حالی که فشار اقتصادی ناشی از بحران کرونا، مشکلات فراوانی را بر تولیدکنندگان و توزیع‌کنندگان محصولات غذایی تحمیل کرده است، مصرف‌کنندگان را نیز به صورت چندجانبه تحت فشار قرار داده است. از طرفی با افزایش آمار بیکاری، قدرت خرید افراد مخصوصاً در جوامع در حال توسعه و کشورهایی که کارگران بخش عمده جامعه شاغل را تشکیل می‌دهند به شدت کاهش یافته و از طرف دیگر قیمت مواد خوراکی اساسی و فاسدنشدنی در پی رشد تقاضا با افزایش مواجه بوده است. این امر باعث کاهش شاخص‌های امنیت غذایی در بسیاری از کشورها شده است.
همچنین از زمان وقوع بحران کرونا شاخص دسترسی به آب آشامیدنی سالم در بسیاری از کشورهای در حال توسعه و توسعه‌نیافته به شدت کاهش داشته است. همچنین قوانین اجرایی در بسیاری از کشورها محدودیت‌های شدیدی را در بخش‌های مرتبط با فروش مواد غذایی آماده و مخصوصاً نوشیدنی‌ها وضع کرده است. این امر نه‌تنها باعث افزایش قیمت تمام‌شده محصول برای مصرف‌کننده شده بلکه به دنبال این محدودیت‌ها بسیاری از فعالان این حوزه مجبور به تعطیلی برای مدت نامعلوم شده‌اند و مواد غذایی انبارشده در این بخش‌ها به احتمال زیاد دور ریخته خواهد شد. در طول این مدت بسیاری از رستوران‌ها و کافی‌شاپ‌ها و اماکن تفریحی که از جمله عرضه‌کنندگان اصلی مواد غذایی هستند تعطیل شده و موجودی انبارهای آنها با توجه به محدودیت‌های موجود، باید معدوم شوند. همچنین بسیاری از اقلام خریداری‌شده توسط مصرف‌کنندگان به‌خصوص در ماه‌های اولیه شیوع بیماری که اکثراً به علت ترس انجام شده، در نهایت عاقبتی بهتر از این نخواهند داشت.
در کل با در نظر گرفتن تمامی جوانب، می‌توان گفت با شیوع و همه‌گیری بیماری کرونا، فشار بسیار زیادی بر تولیدکنندگان، توزیع‌کنندگان و مصرف‌کنندگان مواد غذایی وارد شده است. البته برخی از شرکت‌ها و بخش‌های مرتبط با صنایع غذایی نیز از شرایط به‌وجود‌آمده منتفع شده‌اند که بخش کوچکی از فعالان این حوزه را شامل می‌شود. در نهایت با در نظر گرفتن شرایط جهان شاید بتوان گفت این بحران یک آزمایش سخت برای بسیاری از بخش‌های جامعه جهانی بود که یکی از مهم‌ترین آنها صنایع غذایی است.
هر چند که در کل نمی‌توان گفت این صنعت نمره قبولی را در مواجهه با این بحران همه‌گیر کسب کرد، ولی شاید در صورت تکرار اتفاقاتی مشابه درس‌های گرفته‌شده در این دوران بتواند کمک بسیاری در مسیر حفظ امنیت غذایی به عنوان یکی از اصلی‌ترین شاخص‌های یک جامعه موفق و حمایت از تولیدکننده و مصرف‌کننده بکند زیرا جوامع امروزی با توجه به پویایی و پیشرفت‌های علمی و تکنولوژیکی که دارند باید بتوانند در این زمینه به عنوان یکی از نیازهای اولیه بشر کارایی بالاتری داشته باشند.
