۱۳۴۸؛ سخنی پیرامون انقلاب ۵۷ از گذرگاه ادبیات
سال 1348 سالی مهم برای ادبیات و سالی سرنوشت‌ساز برای تاریخ معاصر ایران است؛ سالی که نمی‌توان آن را در تقسیم‌بندی‌های کلی و مألوفی چون پس از کودتا یا پیش از انقلاب دوره بندی کرد؛ نقطه‌ای تکین که باید آن را به‌تنهایی بررسی کرد؛ آبخیزی که تبار برخی از مفاهیم آنجا تجمیع شد و به جماعت انقلاب رسید. برای راه یافتن به این تکینگی، به‌قصد توضیح نه توصیف که رسم مألوف روایت‌های تاریخی است، می‌شد از ارتفاعات سیاسی و اتفاقات تاریخی چون کودتای 28 مرداد یا تحولات بین‌المللی آغاز کرد.
این مسیرِ رفته را دیگران به فراخور رفته بودند. البته اگر با بسیاری از تاریخ‌نگاران معاصر هم‌رأی باشیم که دهه چهل، دهه شکوفایی هنر و ادبیات در ایران است، آنگاه پر بیراه نخواهد بود که توضیح رخداد انقلاب از طریق ادبیات نه‌تنها به بیراهه نمی‌ماند، بلکه یکی از شاهراه‌هاست.
در دهه چهل کمتر صدایی به‌اندازه ادبیات و هنر رسا و همه‌گیر بود. پس می‌شد خطر کرد و نزدیک شدن به این نقطه را در متن تحول ادبیات توضیح‌پذیر کرد. به همین دلیل نویسنده ورود کتاب را با نگاهی به کتاب «ادبیات چیست» ژان پل سارتر آغاز کرده است؛ متنی که به فراخور در طول این فصل به آن نزدیک و از آن دوره شده و روایت نویسنده با همه لکنت‌هایش که بخشی از طبیعت توضیح نقطه تکین است، اجازه خواهد داد متن به‌صورت بازی‌گوشانه، در رفت‌وبرگشت‌هایش متن «ادبیات چیست» را به سخن درآورد تا شاید از افق آن، نقطه تکین رؤیت‌پذیر شود.
در بازجست چیستی ادبیات، گوهر ادب و وظیفه ادیب، نه اصلاح و تربیت ملت، بلکه این بار پرسش‌مند کردن خود انسان بود که گوهرش آزادی است. این مکانیسم در میان تراکم ایدئولوژی‌های پهن دامنه مارکسیسم و ناسیونالیسم، به دنبال جایی برای فرد بود. ازاین‌رو در قرائت ایرانی از سارتر، نباید در برابر کلمات رهزنی چون التزام و تعهد دچار خطا شد و آن را در بستر تعهد مارکسیستی و اعتقاد ناسیونالیستی خواند. برای دادن ارجاعات بیشتر و متنوع‌تر و درک گفتمانی‌تر از این تغییر، به دو سخنرانی در این کتاب اشاره‌شده است: یکی سخنرانی ابراهیم گلستان در سال 48 برای دانشجویان دانشگاه شیراز و دیگری سخنرانی محمود دولت‌آبادی که دو سال بعد انجام گرفت. سخنرانی گلستان دو ویژگی داشت: بازآرایی مفهوم سنت و تلاش برای پاسخ به قرائتی حماسی و رمانتیک از سنت؛ اما دولت‌آبادی از همان ابتدای سخنرانی نوک پیکان انتقادش را به سمت تعهد، مسوولیت و التزام می‌گیرد.
در ادامه کتاب برای دریافت بهتر مفهوم سانسور، نویسنده به دو متن مهم که هر دو در حوالی سال‌های پایانی دهه پنجاه تولید شدند، اشاره‌کرده است. یکی از این متون یعنی «شب‌های شعر گوته» که بانام «ده شب» معروف است، از چنان شهرتی برخوردار است که بسیاری از تاریخ‌نگاران معاصر، این شب‌ها را نقطه عطفی در شکل‌گیری انقلاب 57 می‌دانند و متن دوم گفتگویی است جمعی بین چند تن از نویسندگان که یک سال بعد از انقلاب، به مناسبت سفر بزرگ علوی به ایران صورت گرفت. در ادامه این بخش نیز سانسور در دوره پهلوی بررسی‌شده است.
دهه چهل تنها دهه‌ای سرنوشت‌ساز برای ادبیات نبود، بلکه در سنتی‌ترین نهاد مذهبی اجتماع ایران، یعنی حوزه علمیه قم به‌عنوان یکی از پایگاه‌های سنتی و صاحب نفوذ قدرت نیز تحرکاتی در حال وقوع بود که حکایت از تغییراتی بی‌سابقه داشت. در بخش بعدی کتاب به مرجعیت و روحانیت در این دهه و بررسی کتاب «بحثی درباره مرجعیت و روحانیت» پرداخته‌شده است. بخش بعدی کتاب نیز به بررسی کتاب «شهید جاوید» آیت‌الله صالحی نجف‌آبادی و حاشیه‌های پیرامون این کتاب اختصاص‌یافته است.
معمای فردید بخش بعدی کتاب است که اختصاص به اندیشه‌های احمد فردید دارد. او افزون بر اینکه در سال‌های جوانی هم‌سخنی نزدیکی با صادق هدایت داشت، در حلقه حواریونی متکلم وحده بود که بعدها به مشهورترین روشنفکران ایران بدل شدند و برخی از آن‌ها در حکومت بعد به مناصب سیاسی نیز رسیدند.
بحث درباره جامعه‌شناسی و روان‌شناسی دهه چهل و دوره موردبحث در بخش بعدی آمده است. نویسنده در این بخش نوشتارها و مطالب مربوط به این دو مبحث را در این دوره بررسی کرده است. بخش بعدی کتاب به «جریان گریز» که به جریان «موج نو» نیز مشهور است، اختصاص‌یافته است...
بیژن الهی بازیگر پرده آخر شکست بود؛ شخصیتی در خود، منزوی و در پرده‌ای از رمز و راز که اوج شکوفایی آثارش با کوران انقلاب 57 هم‌زمان شد و هیاهوی پرطنینش پرده را انداخت و نمایش به پایان رسید و انزوا به خاموشی بدل شد. بیژن الهی بیست‌ساله در حالی در میانه دهه چهل در پرده آخر جریان گریزهای ادبیات به‌عنوان چهره‌ای کلیدی پا به صحنه گذاشت که پیشاپیش از سرنوشت سخن کیایی و ایرانی و موج انتقادهای لفظی و قلمی نسبت به آن‌ها آگاه بود و از سوی دیگر شاید به فراست دریافته بود پی‌جویی چنین سخنانی در سال‌های پرالتهاب دهه پنجاه تا چه میزان می‌توانست سخن جریان گریز و جریان شعر دیگر را وارد نزاع‌های فرسایشی و بی‌حاصل کند. بخش پایانی کتاب درباره بیژن الهی است.
کتاب «1348: سخنی پیرامون انقلاب 57 از گذرگاه ادبیات» تالیف سیامک مهاجری در 172 صفحه، شمارگان 500 و قیمت 120 هزار تومان نسخه از سوی نشر اگر منتشر شد.
