بازار غیررقابتی
واکاوی چالشهای بازار خودرو در گفت‌وگو با سپهر زنگنه
در این زمینه سپهر زنگنه، کارشناس بازار خودرو معتقد است خودروسازان داخلی می‌خواهند محدوده امن خود را داشته باشند. مساله واردات خودرو یک سال است که به هر طریقی در مجلس مطرح شده است و آن‌طور که در مجلس گفته شد هدفی که داشتند این بوده که فضای بازار خودرو رقابتی شود و خودروسازان داخلی تکانی به خود بدهند. اما در حال حاضر طبق خبرهایی که اخیراً منتشر شده با توجه به تعرفه و شرایطی که اعلام کردند ارزان‌ترین ماشین‌ها زیر ۷۰۰ یا ۸۰۰ میلیون تومان نیست، به این معنا که ارزان‌ترین ماشین وارداتی از گران‌ترین ماشین تولید داخلی، گران‌تر است. به‌طور مثال ایران‌خودرو تارا اتوماتیک را ۶۰۰ میلیون می‌فروشد در حالی که ارزان‌ترین ماشین وارداتی ۷۰۰ میلیون تومان است. در ادامه مشروح این گفت‌وگو را می‌خوانید.
چند سالی است که خودروسازان داخلی در ایران ادعای خودکفایی می‌کنند اما مصرف‌کننده همیشه ناراضی است. تحلیل شما چیست؟ شما حق را به چه کسی می‌دهید؟ آیا واقعاً به مرحله خودکفایی رسیده‌ایم؟
در حال حاضر مساله اصلی بحث خودکفایی نیست بحث کیفیت است. چندسالی است که مصرف‌کنندگان بیشتر از آنکه برای مثال از مدل ماشین، امکانات ماشین و مصرف سوخت ناراضی باشند از کیفیت ماشین ناراضی هستند. و این مساله ربطی به خودکفایی ندارد، بلکه مربوط به تحریم‌های اقتصادی است. در طول این سال‌ها آنقدر وضعیت بد بوده است که خودروسازان برای اینکه تولیدشان را افزایش دهند مجبور شدند قید کیفیت را بزنند. خود خودروسازان هم این مساله را قبول دارند، منتها می‌گویند ما سرمایه نداریم که به قطعه‌ساز بدهیم بنابراین قطعه‌ساز هم نمی‌تواند با توجه به سرمایه‌ای که در اختیارش قرار می‌گیرد قطعه باکیفیتی تولید کند و در نهایت هر قطعه‌ای که تولید می‌شود مورد مصرف قرار می‌گیرد. البته این نکته را عرض کنم که به همین راحتی هم نیست چون واحد کنترل کیفیت دارند اما این واحد کنترل کیفیت نمی‌تواند مانند گذشته سخت‌گیری کند. برای مثال اگر در گذشته (به‌طور فرض) قطعه ایرانی بی‌کیفیت بود آن قطعه از خارج از کشور وارد می‌شد، از چین وارد می‌شد، از فرانسه وارد می‌شد از ترکیه وارد می‌شد و در واقع می‌توان گفت دست خودروسازان بازتر بود. در حال حاضر شرایط طوری شده که به خاطر تحریم‌ها عملاً امکان واردات قطعه وجود ندارد و همین هم باعث شده کیفیت قطعه‌ها افت کند. از سال 1394 تاکنون هدف ایران‌خودرو این بوده که ماشین‌هایش تا 10 هزار کیلومتر برای خرابی مراجعه نداشته باشند اما الان هفت سال است که خودروساز اصلی ایران هدفش 10 هزار کیلومتر است اما همچنان نتوانسته به این هدف دست پیدا کند. مشکلات اصلی برای دستیابی به این هدف علاوه بر مشکل قطعه‌سازی مشکل مدیریتی و مشکل اقتصادی هم هست. ترکیب این مشکلات باعث شده ماشین‌ها با کیلومتر خیلی پایین خراب شوند و در عین حال قیمت ماشین هم نسبت به ماشین‌هایی که در جهان است بالاست. این دو مساله در کنار هم باعث نارضایتی شده است؛ یعنی هم قیمت بالاست و هم کیفیت پایین است.
از نظر من خودکفایی ایران افزایش پیدا کرده اما دلیل اینکه خودکفایی افزایش پیدا کرده است این نبوده که ایران تحریم شده است، بلکه دلیلش این است که چینی‌ها توانستند تا حد زیادی در صنعت خودرو مسلط شوند و این مساله به خاطر ارتباطی که ایران با چین دارد توانسته تا حدی به صنعت خودرو در ایران کمک کند. برای مثال در دهه 80 اوج دستاورد ایران این بود که با مشاورهای انگلیسی اتاق سمند را طراحی کرد. در حال حاضر کار به جایی رسیده که هرسال به‌طور مستقل می‌تواند طراحی کند. یا مثلاً سایپا می‌تواند تیبا را طراحی کند و با سرعت اجرا کند. بنابراین می‌توان گفت تحولاتی داشته و از نظر مهندسی بهتر شده‌ایم اما متاسفانه در زمینه تکنولوژی نه‌تنها پیشرفتی نداشتیم بلکه عقب هم افتادیم. در حال حاضر تکنولوژی خودرو در ایران با تکنولوژی جهان حداقل 10 تا 15 سال فاصله دارد، در حالی که در اوایل دهه 80 این فاصله کمتر بود. به مرور زمان این فاصله بیشتر و بیشتر شد. اگر بخواهیم با ماشین‌های برقی مقایسه کنیم این فاصله بیشتر حس می‌شود به این دلیل که هیچ‌کدام از زیرساخت‌های ماشین‌های برقی را در ایران نداریم.
تهدیدهای جدی برای تولید خودرو کدام‌اند؟ کمی در این رابطه توضیح دهید.
تهدیدهای جدی برای صنعت خودرو مساله تحریم‌هاست. در حال حاضر ایران نمی‌تواند با بازارهای خارجی ارتباط داشته باشد علاوه بر این قیمت‌گذاری دستوری و بسته بودن بازار داخلی هم مزید بر علت شده و خودروسازان هم تمایل و انگیزه‌ای برای ارائه خودرو با تکنولوژی بالا ندارند. درواقع می‌توان گفت به خاطر اینکه خودروسازان تحت فشار اقتصادی بودند نتوانستند پروژه‌های بهتری ارائه دهند.
هرازچندگاهی بحث فساد خودروسازان مطرح می‌شود. این فساد چقدر می‌تواند مانع توسعه صنعت خودرو شود؟
باید ببینیم چه کسی بحث فساد را مطرح می‌کند و چه مدرکی در این زمینه دارد. ما مدرکی در مورد فساد خودروسازی نداریم که بخواهیم در موردش صحبت کنیم. اول باید اثبات شود که فساد وجود دارد بعد این مساله را نقد و بررسی کنیم. علاوه بر این مراجع قضایی باید به این مساله بپردازند.
ماجرای واردات خودرو کم‌کم دارد از آن تصور ایده‌آلیستی که در ابتدا داشتیم فاصله می‌گیرد. توضیحات ارائه‌شده نشان می‌دهد ماجرا قرار نیست حداقل به آن ظرافت و سادگی باشد و منظور از آزادسازی واردات خودرو پس از چهار سال، در حقیقت صدور اجازه مشروط برای ورود تعداد محدودی خودرو با ارزش حداکثر ۱۰ هزار یورو بوده است. از همه مهم‌تر دروازه‌ها قرار است به‌اندازه‌ای باز شوند که چند واردکننده مشخص، بتوانند خودروهای محدودی را انتخاب کرده و برای عرضه، اول به بورس بکشانند و تنها پس از کاغذبازی و دنگ‌وفنگ مخصوص آن، به دست مشتری برسانند. از نظر شما موانع واردات خودرو کدام‌اند؟
بزرگ‌ترین مانع واردات خودرو مساله ارز است که می‌گویند حل شده است. علاوه بر این خودروسازان داخلی می‌خواهند محدوده امن خود را داشته باشند. این مساله یک سال است که به هر طریقی در مجلس مطرح شده است و آن‌طور که در مجلس گفته شد هدفی که داشتند این بوده که فضای بازار خودرو رقابتی شود و خودروسازان داخلی تکانی به خود بدهند. اما در حال حاضر طبق خبرهایی که اخیراً منتشر شده با توجه به تعرفه و شرایطی که اعلام کردند ارزان‌ترین ماشین‌ها زیر 700 یا 800 میلیون تومان نیست به این معنا که ارزان‌ترین ماشین وارداتی از گران‌ترین ماشین تولید داخلی، گران‌تر است. به‌طور مثال ایران‌خودرو تارا اتوماتیک را 600 میلیون می‌فروشد در حالی که ارزان‌ترین ماشین وارداتی 700 میلیون تومان است. این نشان می‌دهد که این دو هیچ تداخلی با هم ندارند و این به خاطر لابی خودروسازان داخلی بوده است که موفق شدند چنین دستاوردی را رقم بزنند. یک سال و نیم است که این قضیه مطرح شده و کش پیدا کرده است.
بعد از برجام قرار شد خودروسازان خارجی وارد ایران شوند اما شاهد این بودیم که شرکت‌های چینی بازار ایران را قبضه کردند. انحصار بازار داخلی به دست چین چه اثری بر صنعت خودرو می‌گذارد؟
البته فرانسه و کره هم وارد بازار ایران شدند. اولین ماشینی که بعد از برجام در ایران مونتاژ شد و به مشتری داده شد پژو 2008 بود و بعد از آن هیوندای بود که مونتاژ و فروخته شد. درواقع بعد از اینکه برجام لغو شد و تحریم‌ها برگشت این کشورها ایران را ترک کردند و فقط چین بود که در بازار خودرو ایران باقی ماند. همان‌طور که در ابتدا هم گفتم ادامه حضور چین در بازار ایران تا حدی باعث بهبود وضعیت مهندسی در خودروسازی شده است یعنی تاثیر مثبتی هم داشته است. تاثیر منفی آن این است که در بازار خودرو ایران رقابتی وجود ندارد. در حال حاضر اگر همین ارتباط صنعتی هم قطع شود مانند کوبا و کره شمالی از دنیا منفک خواهیم شد و ممکن است شرایط از چیزی که هست بدتر شود. همین ماشین‌هایی که به تازگی معرفی شدند و رگ و ریشه‌ای از چین دارند هم دیگر معرفی نمی‌شوند و خودمان می‌مانیم با ماشین‌های خودمان.
قیمت خودرو تولیدی در ایران با قیمت همان خودرو به صورت صادرات به کشورهای همسایه از جمله عراق برابری نمی‌کند. به این معنا که کشورهایی که از ایران واردات خودرو دارند با قیمت ارزان‌تری آن خودرو را می‌خرند. چه منطقی پشت این قضیه است؟
البته ایران‌خودرو و سایپا هیچ‌وقت زیر بار این قضیه نرفتند و اگر هم در عراق ماشین ایرانی ارزان‌تر بوده به خاطر این است که تاکسی بوده و تاکسی‌ها را هم دولت به صورت اقساطی و سوبسید داده است و ایران‌خودرو و سایپا هم می‌گویند با همان قیمتی که در ایران فروختیم در آن کشورها هم به فروش رفته است حتی با درصدی بیشتر. منتها هزینه شماره‌گذاری و بیمه و... به آن اضافه نشده است و با قیمت پایه کارخانه به فروش رفته است.
افق تولید خودرو را در ایران چگونه ارزیابی می‌کنید؟
در حال حاضر نمی‌توان پیش‌بینی دقیقی داشت. بستگی به شرایط سیاسی و اقتصادی دارد اما آن چیزی که ما در حال حاضر شاهد آن هستیم این است که در حال حاضر شرایط از سال گذشته کمی بهتر شده است به‌خصوص در ایران‌خودرو، اما سایپا نه. سایپا ظاهراً همان رکوردهای پارسال را زده و چندان تفاوتی نکرده است. اگر شرایط ثبات داشته باشد خودروسازان هم می‌توانند شرایط را بهبود دهند اما اگر شرایط بی‌ثبات شود برای مثال اگر دلار بشود 40 یا 50 هزار تومان وضعیت بازار خودرو هم به هم می‌ریزد.
چه پیشنهادی برای بهبود بازار خودرو دارید؟
به نظر من باید قیمت‌گذاری دستوری حذف شود و تعرفه واردات هم کاهش پیدا کند. تعرفه‌ای که در حال حاضر وجود دارد خیلی بالاست و بر اساس شایعاتی که وجود دارد قرار است این تعرفه افزایش پیدا کند و ممکن است بالاتر از تعرفه‌ای باشد که در سال 95 یا 96 داشتیم. این قضیه عملاً مشکل‌ساز شده است. علاوه بر این به نظر من باید حتی تعرفه ماشین دست دوم را آزاد کنند تا بازار از این وضعیت خارج شود و رقابت شکل بگیرد و مصرف‌کننده بتواند ماشینش را عوض کند و ماشین‌های فرسوده را از رده خارج کنند. در حال حاضر 10 میلیون ماشین فرسوده داریم و هیچ‌کس هم زیر بار این نمی‌رود. عدد این ماشین‌های فرسوده آنقدر زیاد است که نمی‌شود فقط با واردات این مساله را حل کرد به این خاطر که واردات کشور در خوش‌بینانه‌ترین حالت 70 تا 100 هزار تا در سال است. به ازای هر یک ماشین سه ماشین را از رده خارج کنیم که اصلاً شدنی نیست می‌شود 300 هزارتا در حالی که ما 10 میلیون ماشین فرسوده داریم. حساب کنید چند سال باید ماشین وارد شود و تولید شود تا این 10میلیون از رده خارج شود. خلاصه اینکه با این وضعیت بنزین و آلودگی هوا شرایط وخیم‌تر هم شده است. و راه‌حل این است که از بازار خارج کمک بگیرند، خودرو دست دوم وارد کنند و تعرفه را پایین بیاورند به این خاطر که با تعرفه 50 درصد و 100 درصد نه‌تنها هیچ مشکلی حل نمی‌شود بلکه فقط ارز از کشور خارج می‌شود.
