قصه جیپ شهباز
جیپ شهباز، هنوز هم میان ماشین بازها اسم‌ورسم دارد. ماشین آمریکایی که سال ۱۳۳۸ در کیلومتر ۱۴ جاده مخصوص کرج، در کارخانه «شرکت سهامی بازرگانی جیپ» به دست «جعفر اخوان» مونتاژ و تولید شد. کارآفرین و البته سرمایه‌داری که سال ۱۲۸۹ در تهران به دنیا آمد؛ در دوره‌ای از تاریخ که هفت سال پیش از تولد او، مظفرالدین شاه اولین خودرو را از راه بندرانزلی به ایران وارد کرده بود.
تأسیس کارخانه جیپ
جعفر اخوان، خانواده ثروتمندی داشت و خود در زمان درست در جای درست تجارت قرارگرفته بود. زمانی که او در اوایل ۴۰ سالگی قرار داشت، طعم درآمدهای نفتی برای اولین بار، به دهان ایران مزه کرده بود. در وزارت اقتصاد هم تیم علینقلی عالیخانی و رضا نیازمند سرکار بودند؛ اخوان در این شرایط در دهه ۳۰ شمسی، کارخانه جیپ را در ایران تأسیس کرد. این کارخانه ۱۱ سال پیش از تأسیس ذوب‌آهن و ۵۹ سال پس از ورود اولین خودرو به ایران، راه افتاده بود.
اخوان ابتدا در سال ۱۳۳۵، شرکت بازرگانی جیپ را در خیابان اکباتان ایران راه انداخت و از آمریکا، جیپ ویلز و لوازم‌یدکی وارد می‌کرد. اما پس از سه سال، دنبال تولید رفت و در سال ۱۳۳۸، کارخانه‌ای در کیلومتر ۱۴ جاده مخصوص کرج ساخت.
آمریکایی‌ها نقش مهمی در راه‌اندازی و اداره کارخانه او داشتند. مدیران مالی و فنی شرکت او، کارشناسان آمریکایی بودند. اخوان با روابطش از بانک‌های آمریکایی، وام‌هایی با بهره‌های پایین‌تر از بانک‌های داخلی می‌گرفت. فقط در یک مورد از بانک یونایتد کالیفرنیا، درخواست وام دو میلیون دلاری با ضمانت بانک ملی کرده بود. او حتی برای خود و همسرش، تعدادی سهام شرکت جنرال موتورز آمریکا را خریده بود.
پس از مدتی با فشار علینقی عالیخانی، کارخانه جیپ از مونتاژ صددرصدی به سمت ایجاد ارزش‌افزوده رفت. فریدون شیرین‌کام در کتاب سرگذشت پنجاه کنشگر اقتصادی ایران می‌نویسد: «وزیر اقتصاد ایران در سال‌های ۱۳۴۱ تا ۱۳۴۸ معتقد بود که مونتاژ اتومبیل فیات و جیپ به‌عنوان واردکنندگان قطعات، سبب پول‌دار شدن عده‌ای در داخل کشور شد؛ بدون آنکه هیچ ارزش‌افزوده‌ای ایجاد کند... بر اساس مصوبه دولت ، تنها ۱۰ هزار ماشین لندرور حق مونتاژ داشتند؛ درحالی‌که شرکت جیپ بدون محدودیت مونتاژ می‌کرد. این تبعیض به نفع جیپ بود که از آمریکا وارد می‌شد. به‌تدریج جلوی مونتاژ فیات و جیپ گرفته شد؛ به این شرط که مونتاژ را تغییر دهند و ارزش‌افزوده ایجاد کنند».
با ایجاد همین تغییرات هم بود که عبارت فارسی «جیپ ایرانی» روی ماشین‌های جیپ آمریکایی در خیابان‌های تهران نقش‌بست.
شرکت جیپ، جنرال‌موتورزِ ایران می‌شود
همکاری اخوان با آمریکایی‌ها تا جایی پیش رفت که در اسفند سال ۱۳۵۲، جنرال‌موتورز را که آن زمان‌برترین شرکت خودروسازی در جهان بود، به همکاری مشترک دعوت کرد. اخوان و جنرال‌موتورز هرکدام صاحب ۴۵ درصد سهام شرکت جیپ و بنیاد پهلوی هم صاحب ۱۰ درصد سهام این شرکت بود. پس‌ازاین سرمایه‌گذاری مشترک به ارزش ۱۵۲ میلیون تومان، شرکت جیپ به نام شرکت جنرال‌موتورز ایران تغییر نام داد.
جنرال موتورز ایران، تا سال ۱۳۵۷، ۱۰ محصول مختلف تولید می‌کرد که اولین خودروهای لوکس در ایران بودند. آریا و شاهین و مدل جیپ کروکی و نیز وانت آهو از معروف‌ترین مدل‌های این کارخانه بود. در سال ۱۳۵۵، بیوک اسکای‌لارک به‌عنوان نخستین خودروی هشت سیلندر ایران به بازار آمد و سال بعدازآن هم، کادیلاک سیویل، مونتاژ شد. شورلت وانت، آخرین محصول این شرکت پیش از انقلاب بود.
رامبلر آمریکایی، یادگار اخوان
جعفر اخوان سرمایه‌دار بود، با آمریکایی‌ها روابط نزدیکی داشت و خودروهای لوکس می‌ساخت؛ همین ویژگی‌ها کافی بود تا پس از پیروزی انقلاب اسلامی مردم ایران در چشم به هم زدنی اخوان از صحنه اقتصاد ایران محو شود.
اضافه بر این‌ها کارگران او هم‌بارها اعتصاب کرده بودند که یکی از طولانی‌ترین آن‌ها اعتصاب ۴۵ روزه در دی و بهمن سال ۱۳۵۷ بود. دقیقا در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷، کمیته اجرائی کارگران، مدیریت شرکت را وادار به استعفا کرد و خود مدیریت کارخانه را بر عهده گرفت.
جعفر اخوان، در همان زمان از ایران خارج شد. اما کارخانه او پابرجا ماند و حتی در دوره جنگ، برای جبهه‌ها قالب‌های مخازن سوخت‌رسانی موشک‌ها و قالب پوکه‌های توپ ۱۰۵ میلی‌متری می‌ساخت و البته ۲۳ کارگر این شرکت هم در جنگ شهید شدند.
کارخانه‌ای که جعفر اخوان برای تولید خودروهای لوکس در ایران ساخته بود، حالا بانام پارس‌خودرو در جاده مخصوص کرج فعالیت می‌کند. چند کیلومتر عقب‌تر از این کارخانه، هنوز یادگاری از جعفر اخوان در ایران مانده است. در این محل، یک زمین کوچک فرعی متعلق به‌روزهای اوج کارخانه اخوان، حالا به نمایشگاه خودروهای لوکس قدیمی تبدیل‌شده است. در گوشه‌ای از آن، یک «رامبلر آمریکایی» قرمزرنگ قرار دارد، خودروی لوکس و چشم‌نوازی که نیم‌قرن پیش یکی از سرمایه‌دارترین کارخانه‌دارهای ایران را در خیابان‌های تهران جابه‌جا می‌کرد.
منبع: کارخانه‌دار
