مرغ، سرگردان در سامانه رهتاب
چرا سامانه هوشمند توزیع کالاهای اساسی به اهداف خود نرسید
سامانه‌ای برای سامان‌دهی بازار اقلام اساسی
راه‌اندازی سامانه رهتاب به استان اصفهان و ۴ سال قبل بازمی‌گردد. مخفف راهکار هوشمند تنظیم الکترونیکی بازار است و به‌عنوان «مبدع طرح هوشمند سازی فرایندهای تأمین و توزیع کالاهای اساسی» و شبکه‌ای از اعضای زنجیره‌های تأمین عضو از تولیدکننده گرفته تا خرده‌فروشی‌ها در کشور مطرح شد.
این سامانه که دارای مجوز قانونی از رصدخانه جهاد کشاورزی، کارگروه تنظیم بازار چندین استان و کارگروه تنظیم بازار کشور است به‌واسطه تجربه موفقی که در اصفهان پیدا کرد به‌تدریج دامنه فعالیت آن گسترده‌تر و اکنون در حال اجرا در اغلب استان‌های کشور است.
طرحی است که از همان آغاز راه‌اندازی در اصفهان، مسوولان از منافع و مزایای آن خبر می‌دادند. ازجمله سهولت خرید، کاهش صف و توزیع عادلانه کالا، ارائه کالا و خدمات بر اساس جامعه هدف و چگونگی پراکندگی جغرافیایی، جلوگیری از احتکار و قاچاق کالا، تضمین اصالت کالا و مشخص کردن رضایتمندی مردم از فروشندگان و قیمت کالا و ارائه کالا و خدمات که از ویژگی‌های آن عنوان می‌شد. حال‌آنکه واکنش‌ها هم نسبت به آن فراوان است.
رهتاب کارآمد نیست
قرار بر آن است رهتاب این سامانه دانش‌بنیان که در بسیاری از استان‌ها فعال‌شده است. به‌زودی در ۶ استان دیگر هم راه‌اندازی شود.
اما نارضایتی‌هایی از عملکرد آن وجود دارد. به‌ویژه از یک ماه گذشته که مشکلاتی درزمینهٔ توزیع مرغ شهرستان گلپایگان با این سامانه به وجود آمد و به مباحثی تحت عنوان « رهتاب برچیده شود» منجر گشت. در این زمینه مجتبی هوشنگی، رئیس بسیج اصناف شهرستان گلپایگان با تأکید بر اینکه همه چالش‌های موجود در بازار مرغ در استان اصفهان به سامانه «رهتاب» برمی‌گردد، می‌گوید: باید توجه داشت که سامانه «رهتاب» در دولت قبل راه‌اندازی شد و تا زمانی کارایی داشت که نهاده‌های موردنیاز در این سامانه با ارز ترجیحی توزیع می‌شد و این در حالی است که با حذف ارز ترجیحی از روی نهاده‌ها این سامانه دیگر کارایی ندارد و درواقع محلی برای کسب درآمد عده‌ای شده است.
وی می‌افزاید: از سویی باید توجه داشت که سود روزانه یک واحد صنفی با حداکثر ۵۰ کیلوگرم مرغ که در اختیارش قرار می‌گیرد ۲۰۰ هزار تومان است و این هزینه کفاف زندگی و اجاره مغازه را نمی‌دهد.
هوشنگی تصریح می‌کند: علی‌رغم اعتراضات بسیاری که به عملکرد این سامانه وجود دارد هیچ اصلاحی اتفاق نمی‌افتد، مسئولان جهاد کشاورزی استان اصفهان نسبت به این موضوع پاسخگو نیستند و در این راستا باید توجه داشت که نه تولیدکننده و نه واحد صنفی دراین‌ارتباط سودی نمی‌برد و درواقع سود تولید مرغ در استان اصفهان به جیب دلال مجازی می‌رود.
همچنین علی بهرامی فعال بازار مرغ در گفتگو با دنیای اقتصاد نسبت به عملکرد این سامانه ناراضی است و بیان می‌کند: سامانه‌ای که منافعش، همچنان برای واسطه‌ها باشد تفاوتی در شرایط بازار ایجاد نمی‌کند. وی می‌گوید: قرار بر این بود که این سامانه مانع التهابات بازار کالای اساسی پس از حذف ارز ترجیحی شود اما همچنان درزمان‌هایی نابسامانی زیادی وجود دارد که به نظر می‌رسد نظارت لازم بر روند عملکرد رهتاب نیست.
به گفته این فعال، رهتاب در اصل و ماهیت واقعی سامانه خوبی است ولی زمانی می‌تواند کارآمد باشد که همان منافع ذکرشده توسط متولیان را به همراه داشته باشد درصورتی‌که شرایط بازارها، موضوع دیگری را نشان می‌دهد.
واکنشی از سوی رهتاب
اما پاسخ رهتاب به این‌گونه اعتراضات چیست؟
به دلیل کمبود عرضه مرغ زنده در سامانه رهتاب، مشکلاتی برای مصرف‌کننده و اجزای زنجیره تأمین و توزیع مرغ علی‌الخصوص مرغ فروشان پیش‌آمده است. البته این به معنی نبود مرغ و کاهش تولید در استان نیست، بلکه به دلیل وجود تفاوت قیمتی عرضه در داخل و خارج از سامانه رهتاب، مقدار قابل‌توجهی از مرغ تولیدی استان خارج از سامانه رهتاب توزیع می‌گردد و درنتیجه دوباره دلالان و واسطه‌های غیر ارزش‌آفرین در این قسمت از تولید استان فعال‌شده و باعث دو قیمتی شدن گوشت مرغ در سطح خرده‌فروشی گردیده‌اند.
دومین مطلبی که به رهتاب نسبت داده‌شده دلالی مجازی است. اینکه آیا پلتفرم‌های توزیع کالا یا به عبارتی مارکت پلیس‌ها، دلال محسوب می‌شوند یا خیر. نیاز به تعریف دلال در فرهنگ عام مردم دارد. دلال به کسی اطلاق می‌گردد که با خریدوفروش و یا جور کردن یک معامله، منفعتی برای خود ایجاد و با این کار قیمت کالای مورد معامله را بالاتر از واقع می‌رساند. با این تعریف نه‌تنها رهتاب و سایر پلتفرم‌های توزیع کالا دلال نیستند، بلکه با ایجاد ارتباط مستقیم بین تولیدکننده و مصرف‌کننده در پلتفرم خود باعث حذف دلال‌ها و عناصر افزایش‌دهنده قیمت می‌گردند. از دیگر مسائل مطرح‌شده در گزارش، عدم نیاز به رهتاب و یا سایر پلتفرم‌های توزیع کالاهای اساسی پس از حذف ارز ترجیحی است. در این خصوص باید اعلام کرد که در حال حاضر ارز نیمایی با ارز آزاد تفاوت دارد و بنابراین کالاهای اساسی همچنان از یارانه دولتی استفاده می‌کنند و لذا باید رصد گردند و قانون عرضه و تقاضا نمی‌تواند ملاک توزیع کالاهای یارانه‌ای باشد. نکته دیگر قیمت کالا و تعیین سود خرده‌فروش است که به رهتاب نسبت داده‌شده است. در اینجا اعلام می‌داریم که رهتاب هیچ‌گونه دخالتی در تعیین قیمت کالا، سود هریک از اجزای زنجیره که شامل خرده‌فروش هم می‌گردد و سهمیه شهرستان‌ها و اصناف آن ندارد و این امربر طبق قانون وظیفه دستگاه‌های ذی‌ربط حکومتی است و به رهتاب ابلاغ می‌شود.
نواقص برطرف می‌شود
به اذعان متولیان، بخشی از مشکلات به علت ناآشنا بودن مردم با روش به‌کارگیری رهتاب و یک بخش دیگر به دلیل مشکلات شبکه است.
با راه‌اندازی بازار گاه‌های الکترونیکی رهتاب، امکان مبادلات و معاملات مستقیم بین عوامل اصلی زنجیره تأمین فراهم‌شده و به این وسیله نیازی به نقش‌آفرینی واسطه‌گران غیر ارزش‌آفرین در طول زنجیره تأمین نیست. بدین ترتیب که تعداد معاملات در طول زنجیره تأمین به حداقل رسیده و ازاین‌رو سود عملیاتی عوامل اصلی افزایش‌یافته و هم‌زمان قیمت تمام‌شده هم کمتر می‌شود.
امید شریفی مدیرکل دفتر هماهنگی امور اقتصادی استانداری اصفهان با اشاره به فعالیت سامانه رهتاب اظهار می‌کند: به‌عنوان یک شبکه هوشمند مدیریت زنجیره تأمین و توزیع کالاهای اساسی فعالیت خود را از سال ۱۳۹۸ در سطح استان اصفهان و با مصوبه ستاد تنظیم بازار وقت برقرار کرد.
وی بیان می‌کند: در طی این مدت نیز این سامانه فعال و مزایا و نواقصی را به همراه داشته است؛ اما اعضای متنوعی که بر این سامانه نظارت دارند، نسبت به این سامانه‌ای شدن و هوشمند شدن و مشکلات ناشی از آن ازجمله فرایند توزیع انتقاداتی داشتند.
مدیرکل دفتر هماهنگی امور اقتصادی استانداری اصفهان تصریح می‌کند: بر همین اساس اخیراً در جلسه ستاد تنظیم بازار استان اصفهان، یکی از نکات موردتوجه وضعیت بازار مرغ در برخی نقاط اصفهان بود که مصوب شد؛ «کمیته تخصصی» تشکیل و جزییات عملکرد این سامانه بررسی و در مورد ماهیت، عملکرد، استمرار عملکرد و نیز نواقص به‌صورت تخصصی تصمیم‌گیری شود.
از تکرار تجربه‌های قبلی برای رهتاب، ممانعت شود
فعالیت واسطه‌ها و دلال‌های غیرضروری و مخرب در زنجیره تأمین و توزیع کالاهای اساسی و فقدان شفافیت در بازارها از چالش‌ها و دغدغه‌هایی است که همواره وجود داشته و با راه‌اندازی سامانه رهتاب، سخن از کاهش و حتی رفع این مشکلات بود.
در این حال اگر این سامانه در مسیر صحیح خود قرار داشته باشد علاوه بر شفاف‌سازی که حاصل می‌شود، امکان رصد کالا تا مصرف‌کننده نهایی نیز فراهم می‌گردد. همچنین نقدی شدن معاملات کمک بزرگی دیگری است که رهتاب به تولیدکننده می‌کند.
اما مشروط بر آنکه مسوولان، به ایرادات و ضعف‌های این سامانه نیز توجه داشته باشند که باوجود مزایای اشاره‌شده از اهداف اصلی خود فاصله نگیرد.
چه‌بسا هر غفلتی موجب تکرار تجربه‌های قبلی در سامانه‌های مشابه خواهد بود و پایانی را هم برای رهتاب رقم خواهد زد.
