گزارش گرامیداشت دکتر منصوره اتحادیه
تاریخ‌نگار ناشر
سال‌های کودکی دکتر اتحادیه همزمان با جنگ جهانی دوم و شیوع تیفوس در ایران بود، به این ترتیب مادرش تا یازده سالگی آنان را به مدرسه نفرستاد و آموزش او در این سنین به وسیله معلمان سرخانه صورت می‌گرفت. بعد از جنگ جهانی‌دوم در ایران حرکتی میان طبقات بالای جامعه برای فرستادن فرزندانشان به اروپا شکل گرفت. خانواده اتحادیه نیز تصمیم گرفتند فرزندان خود را برای ادامه تحصیل به انگلستان بفرستند. اتحادیه پس از سپری کردن دوره دبیرستان، در دانشگاه ادینبورگ در رشته تاریخ خاورمیانه ادامه تحصیل داد. در آنجا زیرنظر کسانی مانند الول ساتن ایرانشناس انگلیسی مطالعات خود را تکمیل کرد. در این دانشگاه او بیش از همه تحت تاثیر پروفسور پرز قرار گرفت که از شاگردان لرد اکتون مورخ نامدار انگلیسی بود. اتحادیه علاقه خود به جزئیات در تاریخ، تاریخ‌اجتماعی و افراد و گروه‌ها را در تاریخ مدیون او می‌داند. وی پس از دریافت مدرک فوق لیسانس به ایران بازگشت و در دانشگاه تهران به تدریس مشغول شد.
پس از مدتی به توصیه دکتر عباس زریاب خویی در حالی که ازدواج کرده و صاحب فرزند بود برای ادامه تحصیل و دریافت مدرک دکترا به ادینبورگ بازگشت. اتحادیه پیش از ترک ایران در سال ۱۳۵۳ تعدادی از اسنادی که از طرف خانواده همسرش (نظام مافی) در اختیار او قرار گرفته بود را برای تدوین و انتشار در اختیار سیروس سروندیان قرار داد. در بازگشت، با پشتیبانی همسرش صادق نظام مافی برای انتشار این اسناد «نشر تاریخ ایران» را تاسیس کرد و نخستین کتاب این مجموعه در سال ۱۳۶۲ به بازار عرضه شد.(۱) خانه کتاب در یازدهمین دوره عصر کتاب مراسم بزرگداشتی را در روز دوشنبه یکم آبان برای منصوره اتحادیه به‌عنوان یکی از نخستین زنان تاریخ‌نگار ایران و از ناشران موفق در این حوزه برگزار کرد.
زنان توانا
مجید غلامی جلیسه، مدیرعامل خانه کتاب در ابتدای این نشست ضمن خیرمقدم در توصیف اهمیت فعالیت‌های اتحادیه گفت: «زندگی او از هر زاویه که نگاه می‌کنیم، توانسته در حوزه‌های مختلف زمینه‌سازی کند. به‌ویژه در رابطه با نشر او نخستین زنی بود که وارد این عرصه شد و ثابت‌قدم به‌دنبال انتشار آثاری بود که به باور وی باید منتشر می‌شد، اما متاسفانه جامعه شاید نشر آنها را نمی‌پذیرفت. در همین‌جا است که وی از کسوت استادی به حوزه نشر وارد می‌شود، نشر پرباری که امروز جامعه تاریخ‌پژوه ما مدیون سال‌ها تلاش شبانه‌روزی اوست. انتشار بیش از ۲۰۰ عنوان کتاب را در کارنامه این ناشر می‌توان دید که دست‌کم یک سوم این آثار تجدید چاپ شده‌اند که این امر برای یک انتشارات تخصصی اتفاق بسیار خوبی است.
در کنار این امر می‌دانیم که وی تا چه میزان به پرورش شاگردان خود همت گمارده است و نسلی از پژوهشگران به‌ویژه پژوهشگران زن مدیون تلاش‌های او هستند.» جلیسه با اشاره به احترام آمیز بودن تلاش دکتر اتحادیه گفت: «وی نشان داده است زنان در انجام کارهای سترگ حتی می‌توانند بهتر از مردان ظاهر شوند. دست‌کم دکتر اتحادیه در حوزه تاریخ و نشر این امر را به اثبات رسانده‌اند. تلاش ایشان در نقش استاد، پژوهشگر، راهنما و ناشر بسیاری از اتفاقات و اسناد تاریخی ایران را از فراموشی نجات داده و در دسترس پژوهشگران قرار داده است.» مدیرعامل خانه کتاب در پایان بار دیگر از کوشش‌های دکتر اتحادیه سپاسگزاری و برای وی آرزوی طول عمر کرد.
خون تازه در تاریخ
در ادامه کاوه بیات پژوهشگر و تاریخ‌نگار سخنانی را در رابطه با کارنامه منصوره اتحادیه بیان کرد. وی در میان فعالیت‌های مختلف دکتر اتحادیه ترجیح داد، سخنرانی خود را به انتشارات او و جایگاه آن اختصاص دهد. بیات بازگشت تاریخ و به‌ویژه تاریخ معاصر به عرصه مباحث اجتماعی را یکی از دگرگونی‌های حاصل از انقلاب ۱۳۵۷ دانست و شکل گرفتن موسساتی چون نشر تاریخ ایران و کارنامه پربار آن به همت دکتر اتحادیه را یکی از نشانه‌های این امر دانست. به باور بیات «نمی‌توان این دگرگونی را محصول یک تغییر دفعی و غیرمترقبه دانست، سست شدن پایه‌های ایستایی و رکود حاکم بر تحقیق و تتبع تاریخی به‌طور کلی و جوانب متاخر و معاصر آن به‌طور اخص در ایران عصر پهلوی به تدریج از همان سال‌های نخست دهه ۱۳۵۰ خود را نشان داد.
در اشاره دیگر به این دگرگونی از جریان یافتن خونی تازه به شریان‌های حوزه تاریخ و نظام دانشگاهی در همین ایام می‌توان یاد کرد. در کنار استادان جا افتاده دانشگاهی راه بر حضور چهره‌های جوان‌تری از صاحب‌نظران نیز گشوده شد، چهره‌هایی چون هما ناطق، عباس‌میلانی، فرهاد نعمانی و سرکار خانم اتحادیه و در چارچوبی گسترده‌تر احمد اشرف و ناصر پاکدامن را می‌توان نام برد. به این ترتیب دور تازه‌ای از تحقیقات و بررسی‌های تاریخی آغاز شد که اگر دوام و قوام می‌یافت و به ناگاه مختل نمی‌شد، شاید امروز در وضعیتی بهتر از اوضاع کنونی بودیم.» وی در ادامه به نقش انقلاب فرهنگی در تحولات پدید آمده در حوزه پژوهش اشاره کرد و گفت: «این رویداد مجموعه جدیدی از بایدها و نبایدها به‌ویژه در رابطه با مضامین بحث انگیز تاریخ معاصر را پیش روی پژوهشگران قرار داد. دکتر اتحادیه (نظام مافی) از معدود چهره‌های آن مقطع و نگاه متفاوت بود که تحولات را دوام آورد و برجای ماند، ولی مابقی هریک به گوشه‌ای پرتاب شدند.»
بستر فعالیت
این پژوهشگر تاریخ در توضیح فضایی که خانم اتحادیه فعالیت خود را آغاز کرد نیز این چنین گفت: «به‌دلیل عدم آمادگی جامعه دانشگاهی برای پاسخگویی به تحولات پدید آمده در جریان انقلاب بار اصلی کار بر عهده نوعی ژورنالیسم تاریخی قرار گرفت و این افراد برای یک دوره طولانی نیازهای بازار نشر را در حوزه تاریخ معاصر ایران تامین کردند. در کنار این مقوله که بدنه اصلی انتشارات مربوط به این موضوع را تشکیل می‌داد، تنی چند نیز از این اقبال عمومی استفاده یا سوءاستفاده کردند، برای انتشار اسناد و مدارکی اقدام کردند که اگرچه اکثر آنها را نمی‌توان به خودی خود تحقیق محسوب کرد و پاسخگوی پرسش‌های تاریخی جامعه نبودند، ولی می‌توانستند برای پدید آوردن بستر تحقیق کارساز باشند و یادآور این شوند که در کار پژوهش تاریخی به مقوله‌ای به نام سند نیاز است. کار آماده‌سازی اسناد برای انتشار دشواری‌هایی را داشت و افرادی چون ایرج افشار که از دیرباز به این فعالیت مشغول بود، همچنان ترجیح داد خود را درگیر نشر نکند و کارهای خود را به هر ناشری که امکان یابد تحویل دهد. اما خانم اتحادیه تصمیم گرفتند خود به این منظور موسسه‌ای را تاسیس کنند. نشر تاریخ ایران حاصل این تصمیم بود که با همکاری کارشناسان صاحب همتی چون سیروس سروندیان وارد کار شد و به سرعت به جایگاهی در خور توجه در این عرصه دست یافت که هنوز هم برقرار است.»
عوامل ماندگاری
وی در ادامه به عوامل ماندگاری نشر تاریخ ایران و نقش دکتر اتحادیه اشاره کرد: «شخصا بیش از سی سال است که با نشر تاریخ ایران آشنایی و گاهی همکاری داشته‌ام. در این دوره مباحث مربوط به نشر را نیز دنبال کرده‌ام. کاری که در یک دوره مثلا در سال‌های اوایل دهه شصت این امکان وجود داشت که از سر بی‌تجربگی آغاز کرد اما از یک دوره به بعد دوام و استمرار آن خصوصیات دیگری می‌طلبید. خصوصیاتی که فراتر از یک عشق و علاقه شخصی یا لحاظ داشتن حداقلی از موازین تجاری و در این مورد به‌خصوص هزینه کردن از امکانات بسیار محدود شخصی است. در این سال‌ها شاهد صبر و حوصله، بزرگ منشی و گذشت بسیاری بوده‌ام که به گمان من در دوام و استمرار این طرح از پاره‌ای از عوامل پیش گفته هیچ کم نداشتند. در مقام علاقه‌مند به مضامین تاریخ معاصر ایران، روزی نیست که به یکی از این دهه‌ها آثار گرانبهایی که در این سی‌سال از سوی نشر تاریخ ایران منتشر شده است مراجعه نکنم و به این فکر نکنم که اگر این همت‌های شخصی نبود، امروز چه وضعیتی داشتیم.»
اهمیت تخصص در تاریخ
سخنران بعدی این برنامه سید علی آل داوود، حقوقدان، نویسنده و پژوهشگر تاریخ بود که سابقه همکاری با دکتر اتحادیه را نیز داشته است. وی نیز با برجسته دانستن خدمات دکتر اتحادیه در انتشارات تاریخ ایران ترجیح داد، سخنرانی خود را به بازنمایی خدمات وی در این حوزه اختصاص دهد. نگاه تخصصی در تاریخ نخستین بحثی بود که مورد توجه آل داوود در ارتباط با فعالیت‌های دکتر قرار گرفت: «دکتر اتحادیه متخصص تاریخ دوره قاجاریه است. تاریخ بخشی از دوران این سلسله یعنی از میانه عصر ناصرالدین‌شاه تا انقراض این سلسله که حدود ۸۰ سال را در برمی‌گیرد. او در این زمینه صاحب‌نظری کم‌نظیر با اطلاعاتی وسیع است. آگاهی‌های او نه تنها برگرفته از کتاب‌های چاپی و متون خطی است، بلکه وی اسناد و مدارک بسیاری را نیز بررسی کرده که عمده آنها متعلق به خودش یا منسوبان او است. یکی از ویژگی‌های ایشان پرداختن انحصاری به تاریخ این دوره محدود است. در توضیح این نکته باید افزود که در ایران محققان، پژوهشگران و استادان به‌ویژه در حوزه‌های تاریخی و ادبیات، عموما رشته خاص و تخصصی را برای پژوهش‌های خود انتخاب نمی‌کنند و در هر زمینه که علاقه، گرایش و کشش پیدا کنند به تحقیق و تفحص می‌پردازند.»
دسترسی به اسناد
وی دسترسی به اسناد را از دیگر شاخصه‌های دکتر اتحادیه دانست و ادامه داد: «ایشان کتاب‌های مختلف و مهمی را در این حوزه منتشر کرده‌اند که عمده آنها کتب خطی و دست‌نویس بوده و برخی انحصارا در خاندان دکتر اتحادیه موجود بوده است. ایشان منتسب به سه خاندان حکومت‌مدار و اقتصاددان ایران است. خاندان نظام‌مافی، خاندان فرمانفرما و خاندان اتحادیه که هرسه آنها اسناد مهم و متعددی در حیطه تاریخ سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ایران داشته‌اند و به‌ویژه نزد افراد خاندان فرمانفرما و نظام مافی اسناد، مدارک و نسخه‌های خطی فراوانی نگهداری شده که تقریبا همه آنها در اختیار خانم دکتر اتحادیه قرار گرفته است. او به تدریج در طول این ۳۷ سال آنها را به چاپ رسانده و درباب هر یک پژوهش و تحقیق کرده است و بر آنها توضیح و تفسیر نوشته است.
به جز اینها در خاندان اتحادیه به سبب نوع فعالیت‌های اقتصادی، اسناد مهمی وجود داشته که همه آنها حاوی اطلاعات مهمی درباره مباحث اقتصادی و تجاری اواخر دوره قاجار و اوایل عصر پهلوی است. بخشی از این اسناد و مدارک هم به همت ایشان و همکارانشان تدوین و به چاپ رسیده است. اسنادی که برای تدوین تاریخ اقتصادی و اجتماعی ایران مفید و کم نظیر است. نیای خانم دکتر اتحادیه مرحوم حاج رحیم اتحادیه، سنت خوبی داشت مبنی بر اینکه کلیه نوشته‌ها و اوراق مربوط به کارهای خود را نگهداری می‌کرد و این اوراق امروزه برای اطلاع از شیوه زندگی مردم عادی در آن دوره از اهمیت خاصی برخوردار است.
برای مثال نامبرده در اواخر عصر قاجار در منطقه مرکزی شهر تهران و خیابان لاله‌زار صاحب املاک و مستغلات وسیعی بوده که مشتمل بر دکاکین مختلف برای مشاغل گوناگون بوده است و او آنها را به اشخاص مختلف اجاره داده است. من متن برخی از این اجاره‌نامه‌ها را مطالعه کرده‌ام. این متون بسیار دقیق است و به جزئیات نیز در آن توجه شده است. شخصا برای نگارش کتابی در باب تاریخ قهوه‌خانه در ایران، برخی از این اسناد را بررسی کردم و با استفاده از آنها دریافتم که فضای قهوه‌خانه در آن دوران چگونه بوده، صاحبان آن چه کسانی بودند و چه ویژگی‌هایی داشتند و مال‌الاجاره هر دکان به چه میزان بوده است. حتی در برخی از این اسناد ابزار مورد استفاده قهوه‌چیان نیز وصف شده است. قطعا امکان گردآوری و تصحیح مجموعه‌هایی که امروز نشر تاریخ ایران منتشر کرده برای دیگر افراد و سازمان‌ها وجود نداشته است.»
فعالیت‌های علمی
وی افزود: «کارنامه علمی دکتر اتحادیه همچون کارنامه نشر تاریخ ایران درخشان است. آثار منتشر شده ایشان را می‌توان در چند مقوله نزدیک به هم قرار داد. نخست پژوهش‌های مستقل تاریخی از جمله کتاب‌هایی در باب تاریخ مجلس، تاریخ مشروطه و تحولات پارلمانی در ایران به رشته تحریر درآورده است. دوم تدوین، مقدمه‌نویسی و تصحیح کتب خاطرات این دوره از جمله خاطرات نظام‌السلطنه مافی در سه جلد که نسخه خطی آن منحصرا در اختیار ایشان بوده است. سوم کتب اسناد که اکثر آنها برگرفته از مدارک موجود در خانواده ایشان یا منسوبان ایشان بوده است. چهارم تصحیح و تحشیه پاره‌ای از متون و رساله‌های تاریخی این دوره و نشر مرتب آنها است که از جمله می‌توان به رساله‌ها و کتبی در فلسفه مشروطیت و حقوق اساسی ایران اشاره کرد. در نشر و آماده‌سازی این رساله‌ها کسانی چون دکتر صادق سجادی، خانم هما رضوانی و سیروس سروندیان با ایشان همراهی داشته‌اند.»
تربیت پژوهشگران
آل‌داوود در خاتمه به تلاش دکتر اتحادیه برای شاگرد پروری اشاره کرد: «دکتر اتحادیه ظاهرا نشر تاریخ را به‌عنوان یک موسسه نشر برای انتشار کتب مربوط به دوره قاجار تاسیس کرده است اما در واقع قضیه این است که مرکز نشر او یک دانشکده و پژوهشکده حقیقی بوده است که در آنجا طی سال‌های متمادی کسان بسیار آیین تحقیق، روش مقاله‌نویسی و سندخوانی و کتاب نویسی را فراگرفته‌اند. از این پژوهشکده کسان بسیاری فارغ‌التحصیل شده و بی‌آنکه مدرک رسمی دریافت کنند، شهرتی به‌دست آورده و به اتکا و استناد آن به کارهای علمی و پژوهشی روی آورده و چه بسا تجربه کار با نشر تاریخ سبب معرفی و قبول آنها در موسسات مختلف علمی و فرهنگی در داخل و حتی خارج از کشور شده است.
پژوهشکده‌ای که بی‌مزد و منت کار کرده و از سوی مراجع رسمی هیچ‌گاه اجر مادی و حتی معنوی دریافت نکرده است. متاسفانه دانشگاه با وجود چند دهه استادی در دانشگاه و حجم کثیر کارهای علمی و پژوهشی عنوان رسمی خانم دکتر اتحادیه را از استادی فراتر نبرده است اما ایشان نیازی به این عناوین ندارند.» همچنین در این برنامه دکتر غلامرضا امیرخانی، معاون سازمان اسناد و کتابخانه ملی نیز سخنانی را در رابطه با اهمیت فعالیت‌های دکتر اتحادیه در تهران شناسی بیان کرد. به علاوه دکتر علی قیصری، استاد دانشگاه سانتیگو پیامی را به منظور قدردانی از زحمات دکتر اتحادیه ارسال کرده بود که برای حضار قرائت شد. در پایان با حضور شماری از استادان و مسوولان از طرف خانه کتاب، شهرداری تهران و دانشگاه تهران از سال‌ها تلاش دکتر اتحادیه قدردانی شد.
ارسال نظر