گروه تاریخ و اقتصاد : هانری رنه دالمانی، سیاح و عتیقه‌شناس فرانسوی در سال ۱۹۰۷م از طرف وزارت فرهنگ فرانسه مامور شد تا در مورد ابنیه و آثار باستانی ایران تحقیقاتی به عمل آورده و نتیجه عملیات خود را در موقع بازگشت به وزارتخانه گزارش دهد. کتاب «سفرنامه از خراسان تا بختیاری» دستاورد سفر سه‌ماهه‌ دالمانی فرانسوی به ایران است. دالمانی در اوایل سپتامبر ۱۹۰۷ از نیشابور گذر کرده و در این شهر اقامتی کوتاه داشته است. آنچه می‌خوانید بخشی از روایت تاریخی او از این شهر است: اول شب، ما به نیشابور رسیدیم. راننده برای راحتی خود از داخل شهر عبور نکرد و از بیرون حصار به طرف چاپارخانه راند. از قبرستان وسیعی عبور کردیم... به علاوه چاه‌های قنات هم در کنار راه دیده می‌شد. شهر نیشابور که اکنون ظاهر خرابی دارد، در زمان‌های پیشین یکی از شهرهای مهم و زیبای ایران بوده به‌طوری‌که آن را «گوهر درخشان» و «بهشت ایران» می‌نامیدند. اینجا شهر هورمزد بوده است و همان شهری است که بنا بر افسانه‌ یونانی، دیونیسوس (Dionysus) در آن تولد یافته است. مورخان قدیمی، هر یک به نوبه خود، شرحی از آبادی و اهمیت و زیبایی این شهر به قلم آورده و آن را شهری نشاط‌انگیز و سحرآمیز، معرفی نموده‌اند و نوشته‌اند که اساس این شهر بر رقم ۱۲ و مضرب‌های آن قرار دارد. زیرا که: اولا دارای ۱۲ معدن است. از قبیل فیروزه و مس و سرب و آنتیموان و آهن و نمک و مرمر و سنگ مخصوص که برای شست‌وشو به کار می‌رود و ... ثانیا ۱۲ رشته قنات دارد که از تپه‌ها و کوه‌های مجاور سرازیر شده و شهر و اراضی اطراف آن را مشروب می‌کند. ثالثا دارای ۱۲۰۰ دهکده است. رابعا ۱۲۰۰۰ نهر در این ناحیه جاری هستند که از همین تعداد چشمه بیرون می‌آیند.

استخری سیاح معروف می‌نویسد: حصار این شهر، به شکل مربعی است که هر یک از اضلاع آن یک فرسنگ طول دارد و دارای چهار دروازه‌ بزرگ است و دو محله‌ پرجمعیت هم دارد که در بیرون شهر واقع شده‌اند.

ناصرخسرو می‌نویسد: نیشابور، تنها شهری است که از حیث زیبایی و آبادی با شهر قاهره رقابت می‌کند.

مورخ دیگری به نام ابوعلی العلوی نوشته است: نیشابور از شهرهای قدیمی قاهره و بغداد بسی بزرگ‌تر و آبادتر است و به مراتب زیباتر از شهرهای بصره و قیروان است. این شهر دارای ۴۴ محله و ۶۰ خیابان عمده‌ عریض و طویل است. مسجد باشکوهی در آنجا دیدم که نظیر آن در جای دیگر دیده نمی‌شود. کتابخانه بزرگی دارد که از حیث تعداد کتب در دنیا منحصر به فرد است. این شهر یکی از چهار شهر مهمی است که به نوبت حکمرانان خراسانی آن را مقر حکمرانی خود قرار داده بودند.

از قرن دوازدهم به بعد، نیشابور خسارات و صدمات زیادی دید و تحولاتی در آن روی داد.

در سال ۱۱۵۳، ترکان آن را غارت و خراب کردند و در سال ۱۲۲۰ در حمله مغول‌ها ویران شد.

رنه دالمانی، هانری. «سفرنامه از خراسان تا بختیاری»، ترجمه فره‌وشی، تهران:

موسسه مطبوعاتی امیرکبیر، ۱۳۳۵.