اتاق‌های مشترک بازرگانی چگونه می‌توانند در راستای توسعه تجارت کارآتر عمل کنند؟
فرمول تحرک اتاق‌های مشترک
مبنای شکل‌گیری اتاق‌های مشترک افزایش سطح و کیفیت تجارت میان دو کشور موردنظر است. اتاق‌های مشترک از طریق فراهم‌کردن فرصت‌های شبکه‌‌‌‌سازی، تسهیل ماموریت‌های تجاری، ارائه اطلاعات بازار و حمایت از سیاست‌های تجاری بر تجارت بین‌الملل اثر می‌گذارند. آسیب‌‌‌‌شناسی مرکز پژوهش‌های اتاق ایران از فعالیت اتاق‌های مشترک بازرگانی حاکی از آن است که اتاق‌های مشترک در ایران در چارچوب نظام تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری کشور و اتاق ایران از نقش قابل‌توجهی در شکل‌دهی سیاست‌های تجاری در قبال کشور هدف برخوردار نیستند و از سوی دیگر از ارائه خدمات باکیفیت و رقابتی به اعضا دچار مشکلاتی هستند. براساس این بررسی نقش و موقعیت اتاق‌های مشترک در ایران نسبت به همتایان خود در دیگر کشورها (به‌خصوص الگوهای موفق آنها) به‌طور قابل‌توجهی متفاوت است.
چالش مهم اتاق‌های مشترک در ایران نحوه ارتباط با دولت است. ارتباط میان دولت و اتاق‌های مشترک فرآیند مشخصی ندارد و اساسا فردمحور است، همچنین اتاق‌های مشترک در ساختار تصمیم‌گیری و تصمیم‌سازی اقتصادی کشور نقش معین و معناداری ندارند؛ این در حالی است که اتاق ایران به‌عنوان نهاد بالاسری، باید به نقش و اهمیت اتاق‌های مشترک باور داشته‌باشد و در عمل، تمامی امور خود در کشور هدف را از طریق اتاق‌های مشترک پیگیری کند. این رویکرد اتاق ایران از این بعد راهبردی است که اعتباربخشی به اتاق‌های مشترک از سوی اتاق ایران زمینه‌ساز تعامل موثر این اتاق‌ها با دولت است.
شرایط نقش‌آفرینی موثر اتاق‌های مشترک
فرشید شکرخدایی، عضو هیات‌نمایندگان اتاق بازرگانی ایران معتقد است برای بررسی نقش و اهمیت اتاق‌های مشترک بازرگانی باید با دید کلان‌‌‌‌تری به موضوع نگاه کرد. او اتاق‌های مشترک را بخشی از اکوسیستم تشکل‌‌‌‌داری کشور می‌داند که نمی‌شود از آنها انتظار داشت به تنهایی تمام مشکلات مربوط به حوزه تجارت و صادرات را حل کنند، چراکه درون اکوسیستم مشکلات و موانع دیگری وجود دارد که بر عملکرد اتاق‌های مشترک تاثیرگذار است. شکرخدایی با بیان اینکه اتاق‌های مشترک با هدف و تمرکز و توسعه کسب‌وکار بین دو کشور فعالیت می‌کنند، معتقد است جایگاه اتاق‌های مشترک مشخصا در ذیل انجمن‌ها و تشکل‌های جغرافیایی قرار می‌گیرد، از همین‌رو در این زمینه باید به موضوع تشکل‌ها و فعالیت بخش غیردولتی توجه کرد.
او به‌دسته‌بندی تشکل‌ها از سه منظر اشاره می‌کند و می‌گوید: بعضی از تشکل‌ها صنفی هستند؛ یعنی نمایندگی یک صنف را دارند؛ این دسته از تشکل‌ها مسائل مربوط به یک صنف یا بخشی از فعالیت اقتصادی که مربوط به تولید ارزش مشترک بر مبنای کد آیسیک است را نمایندگی و منافع صنف را از حاکمیت و زنجیره ارزش پیگیری کنند. دسته دوم انجمن‌های موضوعی مثل انجمن مدیریت منابع انسانی یا انجمن مدیریت کیفیت هستند که موضوعاتی مثل کیفیت، منابع انسانی و... را فارغ از صنف خاصی پیگیری می‌کنند. بخش سوم هم مربوط به تشکل‌ها و گردهمایی‌‌‌‌های حوزه جغرافیایی است که شامل اتاق‌های استانی و شهری می‌شود؛ در بخش جغرافیایی همچنین اتاق‌های مشترک بازرگانی بین کشورها قرار می‌گیرند. در این بخش هم فارغ از موضوع و صنف، پیشبرد فعالیت‌های اقتصادی و کسب‌وکاری حوزه جغرافیایی موردنظر در دستور کار قرار دارد. این سه بخش ماتریس سه‌گانه‌‌‌‌ای را تشکیل می‌دهد که در درون اکوسیستم برای به نتیجه رسیدن باید با یکدیگر کار می‌کنند؛ بنابراین نمی‌توان انتظار داشت اتاق‌های مشترک فارغ از ارتباط با اتاق‌های جغرافیایی و تشکل‌های موضوعی و تشکل‌های صنفی بتواند کار را به‌خوبی پیش‌ببرد.
این فعال اقتصادی ادامه‌می‌دهد: مثلا اگر تشکلی در حوزه تامین مالی فعال است، این تشکل باید صادرات و واردات را فاینانس کند. همچنین اگر انجمنی در حوزه تولید و صادرات محصولی فعال است، باید موضوع کیفیت و... را باید با همکاری انجمن‌های تخصصی و متخصصان این حوزه مدنظر داشته‌باشد و نمی‌توان انتظار داشت اتاق‌های مشترک دو کشور به تنهایی بتوانند حجم تجارت را بدون استفاده از این پتانسیل‌‌‌‌ها و شبکه‌‌‌‌ها افزایش دهند. به گفته شکرخدایی در نظام بین‌المللی این شبکه‌‌‌‌ها در یک‌جا با یکدیگر تجمیع می‌شوند و اتاق‌های بازرگانی یک کشور جایی است که این شبکه‌‌‌‌ها را به یکدیگر وصل می‌کند تا شاهد ارتباط بین انجمن‌های موضوعی، انجمن‌های صنفی و جغرافیایی در اکوسیستم باشیم که با یکدیگر کار می‌کنند، بنابراین نمی‌توان انتظار داشت اتاق‌های مشترک به تنهایی و بدون همراهی دیگر بخش‌ها و شبکه‌‌‌‌های درون اکوسیستم مسائل تجارت را حل کنند و بازارهای جدید صادراتی را شکل دهند. شکرخدایی در پایان با بیان اینکه در حال‌حاضر حدود ۶۰اتاق مشترک و شورای مشترک در داخل کشور داریم که اتاق بازرگانی‌درصدد است، نقش آنها را حرفه‌‌‌‌ای و دقیق‌تر تعریف کند، ابراز امیدواری می‌کند با همکاری اتاق‌های مشترک و امور بین‌الملل اتاق‌های استانی و اتاق بازرگانی ایران بتوانیم شاهد تحرک بیشتری در ارتباطات خارجی و فعالیت اتاق‌های مشترک باشیم.
برون‌‌‌‌سپاری امور به اتاق‌های مشترک
خورشید گزدرازی، عضو هیات‌نمایندگان اتاق بازرگانی ایران، با بیان اینکه اتاق‌های مشترک بازرگانی میتواند بسیار کارسازوکارآ باشد، می‌گوید: براساس فلسفه وجودی، این اتاق‌ها می‌توانند به توسعه اقتصادی و مراودات تجاری، اعزام و پذیرش هیات‌‌‌‌های تجاری و حضور در نمایشگاه‌های بین‌المللی کمک کنند؛ اما مشکلی که در این زمینه وجود دارد این است که با توجه به شرایط و موانع موجود، اتاق‌های مشترک در بسیاری از موارد به‌صورت یکطرفه اداره می‌شوند و این نوع فعالیت یکطرفه چندان کارآیی زیادی ندارد.
به گفته او این در حالی است که اگر اتاق‌های مشترک بازرگانی در کشورهای مقابل هم ایجاد شود و براساس چارچوب و آیین‌نامه مشخص فعالیت کنند، می‌توانند بسیار موثرتر و کارآتر عمل کنند و برنامه‌هایی را که در چارچوب اهداف دو اتاق در راستای توسعه‌تجارت است، پیگیری کنند.
گزدرازی در آسیب‌‌‌‌شناسی فعالیت‌های اتاق‌های مشترک بازرگانی معتقد است، حتی در مورد کشورهای پیرامونی و همسایه نیز چندان موفق نشده‌‌‌‌ایم ارتباط موثر و کارآیی با اتاق‌های بازرگانی هدف برقرار و متعاقب با آن اتاق مشترک متناظر ایجاد کنیم و وقتی اتاق مشترک متناظر در کشور هدف وجود نداشته‌باشد، قطعا دسترسی به اهداف سخت می‌شود؛ این در حالی است که در شرایط محدودیت‌هایی که بر سر راه تجارت وجود دارد، اتاق‌های بازرگانی مشترک با توجه به آیین‌نامه وجودی و شیوه‌‌‌‌نامه اجرایی و اداری می‌توانند نقش پررنگی در توسعه‌تجارت ایفا کنند.
این فعال اقتصادی همچنین معتقد است اتاق بازرگانی ایران به‌عنوان راس هرم میتواند با برنامه‌‌‌‌ریزی و تقسیم کار کارآتری در زمینه اتاق‌های مشترک بازرگانی پیش‌برود و با توجه به تجربه و تخصص اتاق‌های مشترک، یکسری از امور را در راستای توسعه اقتصادی و افزایش تجارت و ارزآوری با کشورهای هدف به این اتاق‌ها برون‌‌‌‌سپاری کند. به‌عنوان نمونه با توجه به ظرفیت کشورهای مقابل و اتاق‌های مشترک، ایجاد مرکز تجاری در کشورهای هدف میتواند به تسهیل و توسعه‌تجارت در شرایط تحریم و محدودیت‌های نقل و انتقالات پولی و انتقال کالا، کمک کند. همچنین موارد حقوقی، امور مربوط به توسعه و تثبیت بازار و...میتواند از طریق برون‌‌‌‌سپاری این امور به اتاق بازرگانی و اتاق‌های مشترک با هماهنگی سازمان توسعه‌تجارت وزارت صمت در کشورهای هدف پیگیری شود. به گفته او در این‌صورت است که اهداف محقق می‌شود و اتاق‌های مشترک موثر و کارآتر عمل می‌کنند. این عضو هیات‌نمایندگان اتاق بازرگانی معتقد است پتانسیل‌های اتاق‌های مشترک بازرگانی در پیشبرد اهداف تجاری در حالی است که طی چند سال‌گذشته این اتاق‌ها برنامه مدون و مشخصی نداشته‌اند و اتاق بازرگانی ایران نیز دستور کار مشخصی را در اختیار اتاق‌های مشترک قرار نداده‌است.
به گفته او اتاق‌های مشترک بازرگانی اگرچه دستاوردهایی داشته و اقداماتی را در راستای توسعه‌تجارت پیش‌برده‌‌‌‌اند، اما این اقدامات بیشتر به‌صورت خودجوش، موردی، مقطعی و محدود بوده‌است. گزدرازی در پایان تاکید دارد در این دوره اتاق ایران براساس برنامه و اهداف مشترک در زمینه اتاق‌های مشترک بازرگانی پیش‌برود و با برون‌‌‌‌سپاری یکسری امور و‌دادن اختیار به اتاق‌های مشترک به پیشبرد اهداف تجاری و تسهیل مراودات تجاری در کشورهای هدف کمک کند.
راهکار افزایش نقش‌آفرینی اتاق‌های مشترک
براساس بررسی‌‌‌‌های مرکز پژوهش‌های اتاق ایران، در راستای افزایش نقش اتاق‌های مشترک در اتاق ایران و به‌تبع آن در نظام تصمیم‌گیری کشور، این اتاق‌ها در هیات‌نمایندگان اتاق ایران نماینده داشته باشند.
همچنین باید با توجه به نیاز مستمر به برقراری ارتباط میان اتاق‌های مشترک با سازمان‌ها و نهادهای دولتی، دولت فرآیند مشخص و شفافی را برای برقراری چنین ارتباطی طراحی کند. اتاق ایران به‌عنوان نهاد بالادستی اتاق‌های مشترک و اتاق‌های استانی، طی فرآیندی مشخص اتاق‌های استانی را مکلف کند که تمامی امور مربوط به هیات‌‌‌‌های تجاری خارجی از طریق اتاق مشترک کشور مربوطه صورت‌پذیرد.
همچنین در صورت وجود ظرفیت در اتاق‌های استانی هم‌مرز با کشور هدف، می‌توان مسوولیت امور تجاری کشور هدف را بر عهده اتاق مشترک مربوطه با همراهی و همکاری اتاق استانی قرار داد.
اتاق ایران در تمام امور درخصوص کشور هدف از نظرات اتاق‌های مشترک استفاده کند و اجرایی‌‌‌‌‌کردن برنامه‌‌‌‌ها و سیاست‌های بخش‌خصوصی در کشور هدف را به اتاق مشترک بسپارد.
یکی از مهم‌ترین نقاط ضعف تعداد قابل‌توجهی از اتاق‌های مشترک در ایران، ارتباط سطح پایین با کشور هدف است. به‌این‌ترتیب به‌نظر می‌رسد در جهت افزایش کارآیی این اتاق‌ها، ارتباط خود با تمامی نهادها و ارگان‌های کشور هدف که در حوزه تجارت و اقتصاد بین‌الملل فعالیت می‌کنند را افزایش دهند و ارتباط با کشور هدف را صرفا از طریق سفارتخانه تعریف نکنند.
