صنعت ریلی؛ فرصتی بی‌نظیر برای توسعه

کورش وثیق‌ مهر معاون ایران خودرو دیزل و مدیر اسبق کارخانه واگن پارس نه تنها مسوولان و کارشناسان فن، بلکه همه آحاد مردم ایران بر این مهم واقفند که پرداختن به حمل‌ونقل ریلی به‌عنوان امن‌ترین، ارزان‌ترین، کم‌مصرف‌ترین و پاک‌ترین سیستم حمل‌ونقلی امروزه ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است. برنامه‌ریزان سیاست‌های کلان اقتصادی و سیاسی کشور همواره کوشیده‌اند که با طراحی و تدوین دستورالعمل‌ها، راهکارها و شیوه‌نامه‌های مختلف و متنوع، مدیران صنعتی و صنعتگران را وادارند که به شکلی جدی به صنعت ریلی بپردازند. مصوبات، لوایح، مواد قانونی و دستورالعمل‌های بسیاری در کشور ما وجود دارند که بر ضرورت پرداختن به صنایع ریلی تاکید می‌کنند. براساس سند چشم‌انداز ۱۴۰۴، ایران باید به «کشوری توسعه یافته با جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در سطح منطقه» تبدیل شود و مبتنی بر نظام‌نامه تدوین شده در بخش حمل‌ونقل این سند، ایران باید «با اولویت دادن به حمل‌ونقل ریلی» و «برقراری تعادل و تناسب بین زیرساخت‌ها و ناوگان و تجهیزات ناوبری و تقاضا» و «با افزایش بهره‌وری تا رسیدن به سطح عالی» به «سهم بیشتری از بازار حمل‌ونقل بین‌المللی» دست یابد.

واقعیت‌های اشتغال در صنایع ریلی

صنعت «واگن‌سازی و تامین اجزای واگن»، صنعتی مهم، استراتژیک و کلیدی در مجموعه ریلی کشور است. توجه به این صنعت، صرف‌نظر از سودآوری‌های مستقیم و غیرمستقیم اقتصادی مترتب بر آن می‌تواند از منظر رفع مشکل اشتغال کشور نیز بسیار واجد اهمیت و ارزش باشد. در کشورمان ۶ شرکت بزرگ تولیدکننده واگن داریم که در حال حاضر به‌طور میانگین با حدود ۲۰ درصد توان خود در حال فعالیت هستند. تاملی بر نوع و میزان تولید و همچنین تعداد افراد شاغل در هر یک از این شرکت‌ها می‌تواند دربردارنده اطلاعات مفید بسیاری باشد. اما در ادامه این بررسی، نگاهی دقیق به هزینه‌های متوسط تولید و تامین انواع واگن در کشور هم گویای این حقیقت است که با توجه به نیازمندی‌های موجود به واگن در شبکه ریلی کشور این صنعت اهمیت و ارزش غیرقابل اغماضی در صنایع تولیدی کشور دارد.

آمار ظرفیت‌های بالقوه اما نادیده اقتصادی

بر این اساس با برآورد سرمایه گذاری موردنیاز برای بازارهای بالقوه داخلی در چشم‌انداز ۱۴۰۴ این مهم درک می‌شود که کشور ما برای تامین واگن‌های جدید خود نیازمند صرف بودجه‌ای بالغ بر ۳۰ میلیارد دلار طی ۱۲ سال آینده است. محاسبه هزینه‌های تعمیر و بازسازی واگن و لکوموتیوهای فرسوده (که از امور روزمره و ضروری راه آهن و شرکت‌های حمل‌ونقلی بوده و در شرکت‌های تولیدکننده واگن قابل انجام هستند) و افزودن این هزینه‌ها به مبلغ فوق، ظرفیت‌های بالقوه اقتصادی موجود در این صنعت را بیشتر نمایان می‌کند. نگاهی به نیازمندی‌های کشور در بخش واگن در حوزه‌های حمل‌ونقل ریلی «بین شهری» و «درون شهری» مبین آن است که کشور ما تنها در بخش واگن‌های مسافری نیازمند افزودن حدود ۲۵۰۰ واگن در سال به شبکه ریلی خود است. این میزان با توجه به مصوبات موجود درباره احداث شبکه‌های مترو در شهرهای با جمعیت بیش از ۵۰۰ هزار نفر، روندی رو به تزاید را نیز در سال‌های پیش‌رو به خود خواهد گرفت. همچنین مبتنی بر سند چشم‌انداز ۱۴۰۴، شبکه ریلی کشور طی ۱۲ سال پیش رو نیازمند هزار دستگاه لکوموتیو و ۱۶ هزاردستگاه واگن باری جدید است. (در حال حاضر تعداد لکوموتیوهای گرم و سرد در حال فعالیت در خطوط ریلی کشور کمتر از ۴۰۰ دستگاه و تعداد واگن‌های باری موجود نیز حدود۱۴هزار دستگاه هستند.) در صورت اراده دولت به تامین ناوگان ریلی از داخل کشور، ظرفیت تولید در شرکت‌های واگن‌سازی ما قابل افزایش تا سه برابر تولید فعلی خود خواهند بود؛ اما در این حوزه باید به خاطر داشت که با توجه به دانش فنی بالا و تجهیزات و ماشین آلات موجود در شرکت‌های تولیدکننده واگن، با وجود بسیاری از کمبودهای تجهیزات و قطعات و همچنین مشکلات خردکننده اداری، تولیدات شرکت‌های واگن ساز داخلی از نظر کیفی از بسیاری از تولیدات مشابه خارجی از سطح بهتری برخوردار بوده‌اند. نکته مهم و کمتر دیده شده در این بخش این است که بهره‌گیری از همه ظرفیت‌های نهفته در شرکت‌های تولیدکننده واگن و ایجاد انگیزه در آنها برای تامین همه نیازهای ناوگان ریلی کشور، می‌تواند میزان اشتغال در صنایع واگن‌سازی کشور را به سرعت به بیش از ۱۰ هزار نفر افزایش دهد.

تخمین اشتغال واگن‌سازی ایران

در حوزه صنایع ریلی، بررسی‌های کارشناسی بیانگر این نکته هستند که ورود هر واگن به چرخه ریلی کشور و بهره‌برداری از آن، موجب ایجاد اشتغال برای ۱۰ نفر به ازای هر واگن مسافری و دو نفر به ازای هر واگن باری خواهد شد. از دیگر مشکلات جدی موجود در صنعت واگن‌سازی کشور، نبود سرمایه در گردش کافی در شرکت‌های فعال در آن است.

این شرکت‌ها عمدتا به دلیل هزینه‌های سنگینی که برای تاسیس و راه‌اندازی خطوط تولید متحمل شده‌اند، نتوانسته‌اند در مواجهه با مشکلات عدیده فراروی صنعت ریلی از عهده بازپرداخت اقساط بانکی خود برآیند و بنابراین به دلیل داشتن معوقات بانکی، امکان اخذ وام‌های جدید نیز برای آنها فراهم نبوده است؛ بنابراین کمک دولت در استمهال معوقات بانکی این شرکت‌ها و تزریق سرمایه در گردش به آنها، می‌تواند نقشی پراهمیت و اثرگذار در شکوفایی صنعت ریلی کشور دربرداشته باشد.

راه‌حل‌های ابتدایی

استفاده از ظرفیت‌های به‌وجود آمده در «بند ق» بودجه سال ۱۳۹۳ مبنی بر استفاده از تسهیلات در نظر گرفته شده از سوی وزارت نفت (که محصول کاهش و صرفه‌جویی در مصرف سوخت است) یا ارائه تسهیلات کم بهره به شرکت‌های خصوصی متمایل به خرید ناوگان ریلی با دوره باز پرداخت طولانی، از مواردی است که می‌تواند موجب خروج صنعت ریلی از گره کنونی شود. بهره‌گیری از الگوهای موفق به کار گرفته شده در صنعت خودرو (به‌عنوان مثال پیش فروش محصولات) نیز می‌تواند از راهکارهای مناسب اجرایی در صنعت ریلی باشد. در حال حاضر تامین منابع لازم در صنعت ریلی در دوره نسبتا طولانی انجام می‌شود. این اتفاق در عمل سبب بالا رفتن ریسک سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در این بخش و به تبع آن عدم تمایل سرمایه‌گذاران برای حضور در صنعت ریلی شده است. همکاری دولت با سرمایه‌گذاران به نحوی که با ضمانت دولت بیمه شوند، از راهکارهایی است که می‌تواند رغبت حضور بخش خصوصی در صنعت ریلی کشور را به همراه داشته باشد.