روایت دیگر
راه آهن در جهان و ایران
حسینقلی خان عطائی- بورزیک یکی از مشهورترین کارخانه‌های لکوموتیو‌سازی دنیاست. غور و تدقیق در تاریخچه این صنعت به هر طالب ترقی درس عبرت می‌دهد. پس از مطالعه آن دیگر کسی قلت بضاعت، کمی سرمایه و ضعف قوای موجود را علت نکبت و بدبختی محسوب نمی‌دارد؛ زیرا سرگذشت بورزیک نشان می‌دهد که در مقابل عزم راسخ، اراده محکم و همت عالی این قبیل موانع حکم معدود را دارد. کارخانه بورزیک در سال ۱۸۳۷ تاسیس شد و من حیث‌‌المجموع ۵۰ نفر عمله داشت، اما دو سه ماه قبل کتابچه کوچکی که محتوی شرح قسمت‌های مختلف کارخانه مزبور است، منتشر شده و از قراری که در آن مندرج است، عده عملجات بورزیک فقط ۵۵۰۰ و عده مستخدمین اداری آن ۱۳۰۰ و مجموعا ۶۸۰۰ می‌باشد. علاوه بر این دارای ۲۴۲ حیاط مسکون، که ۱۶۹۶ منزل دارد و یک دستگاه طبخ که قادر است به ۲۰۰۰ نفر روزانه غذا دهد، می‌باشد. یک عمارت مخصوصی نیز دارد موسوم به «مدرسه صنعتی بورزیک». در این مدرسه شاگردها و محصلین مدارس عالی ساعات معین جمع شده و اشکال‌های خود را در باب ساختمان و عمل ماشین‌ها حل و فصل می‌کنند.
در سال ۱۸۴۲ فابریک بورزیک با سایر کارخانه‌ها که غالبا توسط مهندسین انگلیسی اداره می‌کردند، مسابقه و هم‌چشمی می‌نمود. آن سال در تمام آلمان فقط ۲۲ لکوموتیو جدید کار می‌کرد. ۱۴ عدد آن را مهندسین لندن و ما بقی را بورزیک ساخته بود. در مدت بسیار کمی عده لکوموتیو‌های این فابریک به هزار بالغ شد.
مدتی است که در عالم لکوموتیو‌های برقی جلب انظار عموم را کرده و مقداری از خطوط قدیمه نیز فعلا با الکتریک اداره می‌شود. شاید در آتیه نزدیکی قسمت اعظم راه آهن دنیا برقی شود. به تازگی در یکی از جراید مرکز خبری مشعر به تبدیل نمودن تراموای تهران به الکتریکی ملاحظه شد. خبر مزبور غیر مستقیم و اداره ضمانت صحت و سقم آن نکرده بود. همچنین این اقدام از طرف کی و چرا می‌شود مستفاد نشد و اینکه آیا در ضمن تجملات یا برای حفظ الصحه(؟)یا از راه صرفه‌جویی است، مندرج نبود. همین قدر در خاتمه «ستاره ایران» دعای خیر فرستاده و اظهار نیک‌بینی کرده بود. چون روزنامه مذکور از جراید مهم مرکز است، سکوت بجا کرده و سخن بی‌جا نگوید، پس باید امیدوار شد. تراموای برقی تهران و اطراف (اگر ایجاد شد) مفتاح راه‌آهن برقی ایران می‌تواند بشود. چون به تاریخ راه‌آهن برقی عالم رجوع کنیم مبدا و منشأ آن را تراموای برقی خواهیم یافت؛ اما در یک شکل بسیار مغایر و متفاوت از وضع و ترکیب کنونی‌اش. اولین محرک یا لکوموتیو الکتریکی را «زیمنس و هالسه» در سال ۱۸۷۹ در نمایشگاه صنعتی برلین به تماشا گذاشت، قوه موتورش ۳ اسب‌بخار و فقط سه واگن بدان بسته شده بود.
عکسی از آن سه واگن که مجموعا ۱۸ مسافر حمل می‌کرد به یادگار مانده. گذشته از خود لکوموتیو که خیلی دیدنی است و هر بیننده را محفوظ می‌کند، صورت ساکنین واگن‌ها با بشاشت مخصوصی که می‌شود گفت مخلوط به تعجب‌شده دیده می‌شود. شکل و سیمای ایشان حاکی است که تا آن زمان حرکت دادن واگن با الکتریسیته سابقه نداشته است.
یکی از مسائل غامض که هنوز هم رای علما در آن متفق نیست، ترتیب هدایت الکتریسیته به موتور لکوموتیو است. ابتدا هادی ماشین خطوط آهن بود یعنی همان خط‌ها که قطار در روی آن حرکت می‌کند به عوض سیم بالایی یا پهلویی انتخاب شده بود و این ترتیب امروز نیز در بعضی نقاط اجرا می‌شود. وقتی نیز علما به خیال افتادند واگن را بدون اتصال دائمی با منبع الکتریسیته یعنی به وسیله «خازن» به کار اندازند. اما این فکر نتیجه مثبت نداد؛ زیرا وزن این قبیل واگن‌ها یک ثلث زیادتر از سایرین و به این مناسبت منافی اقتصاد بود. چاره فقط منحصر به اتصال دائمی شد. متفکرین آلمانی علاوه بر ترتیبی که فوقا ذکر شد راه دیگری نیز تجربه کردند: در وسط خطوط آهن کانال مخصوصی ساخته و سیم مرکزی را در آن محافظت می‌نمودند؛ اما چون این روش نیز در موقع باریدن برف و باران اشکال زیاد داشت به زودی منسوخ شد. بالاخره آمریکاییان ترتیب اتصال «قرقره» را که تا امروز معمول است اختراع کردند. فضیلت اتصال قرقره از سرعت ترقی و انتشارش پیداست. یک سال بعد از اختراع آن ۲۰ خط در آمریکا با این سیستم اداره می‌شد، چهار سال بعد ۲۸۰ و پس از نه سال به ۱۰۰۰ رسید. در مسافت‌های بعید یعنی راه‌های صحرایی، بر عکس خطوط شهری یک قسم اتصال دیگر-اوتوئی-معمول است. آیا در ایران می‌شود راه‌آهن برقی کشید یا نه، خدا می‌داند.
فعلا ایران که سهل است در ممالک پرثروت نیز کسی نمی‌تواند ادعا کند که در آینده راه برقی تعمیم تام و تمام خواهد یافت. چندی قبل با یک نفر دکتر انژنیور آلمانی در همین موضوع صحبت می‌کردم. در جواب سوال من که: آیا دولت آلمان ممکن است تمام خطوط بخاری را مبدل به برقی کند، چنین اظهار کرد: «وقتی که الکتریسیته عوض گاز برای روشن کردن منازل استعمال شد، همه حدس می‌زدند که در مدت قلیلی تمام چراغ‌های گاز متروک خواهد شد. و اگر دنیا همان دنیای آن روز بود و بشر به فکر دیروزی خود قناعت می‌کرد، بی‌شک و شبهه چنان هم می‌شد حال اگر در لکوموتیو بخاری هم اصلاحات مهم و تازه شد و از حیث اقتصاد به برقی رجحان یافت، بدیهی است که مقام اول خود را از آن خود می‌کند. گذشته از این یک نظریه سیاسی نیز با بسط عمومی لکوموتیو الکتریکی منافات دارد.» نظریه سیاسی که منظور او بود برای ایران مثل مملکت آلمان مهم نیست. مقصود او این بود که اگر در موقع محاربه دشمن به یکی از مراکز الکتریک دست یافته یا صدمه برساند، تمام شعب آن مرکز از کار افتاده و رشته عملیات نظامی نیز گسیخته یا به کلی خنثی می‌گردد.
منبع: مجله «ایرانشهر»
سال چهارم، بهمن ۱۳۰۵ - شماره ۱۱
ارسال نظر