گروه تاریخ اقتصاد- خلاصه مذاکرات نمایندگان مجلس شورای ملی در روز پنج‌شنبه 12 شهریورماه 1286 شمسی را می‌خوانید که حول موضوع ایالتی یا ولایتی محسوب کردن انجمن‌های لاهیجان، انزلی و...شکل گرفته است:
نایب رییس: (تلگرافى از لاهیجان رسیده بود، قرائت شد از اینکه حکم شده انجمن آنجا موقوف و تابع انجمن گیلان باشند شکایت کرده بودند و درخواست امر و اجازه به بقاى انجمن خودشان نموده بودند.)چون گیلان را ولایت فرض کرده‌ایم در این صورت سایر انجمن‌ها به هم خواهد خورد.
ثقه‌السلطنه: لاهیجان از شهرهاى معتبر گیلان است و باید انجمن داشته باشد.
دبیر رسائل: لاهیجان ربطى به رشت ندارد! همیشه از مرکز حاکم به آنجا می‌رفت بلوکات دارد، نمى‌شود آنجا انجمن نداشته باشد
آقا سید حسن تقى‌زاده: مضمونا این تلگراف یک دفعه قرائت شد؛ این دفعه دوم است مجلس از ترتیب خودش خارج شده است. مجلس نباید در جزئیات گفت وگو نماید و رای بدهد، مثل حکم‌هاى حکومتى. آن روز که گیلان مطرح شد بنده از اشخاصى هستم که گیلان را ایالت مى‌دانستم، بالاخره اکثریت آرا بر این شد که ولایت باشد، پس در این‌صورت نمی‌شود به جهت هر مطلب جزئى هر روز رای گرفته شود و تمام حرف‌های آن روز این بود که انزلى نمى‌تواند انجمن ولایتى داشته باشد، دیگر ملاحظه لاهیجان را نکرده بودند.
نایب رییس: صحیح است؛ آن روز رای گرفته شد که گیلان ولایت است من هم با شما هم‌عقیده هستم در ایالت بودن آن؛ ولى انجمن لاهیجان خواهش کرده است که باقى بماند.
حاج امین‌الضرب: اینجا یک تفاوتى هست؛ انزلى نمی‌تواند این حرف را بزند که حکومت آنجا از مرکز می‌رود. لنگرود هم نمی‌تواند بگوید، ولى لاهیجان این‌طور بود که حکومت از مرکز مى‌رفت، اینها با هم فرق دارد.
آقا سید حسن تقى‌زاده: اینکه شما می‌گویید مثل این است که لاهیجان از گیلان مجزى باشد، اگر این‌طور باشد فردا خلخال هم می‌خواهد از اردبیل جدا باشد، مطلب این است که گیلان ایالت است و باید هر حاکم‌نشین انجمن ایالتى داشته باشد.
صدیق حضرت: خوب است در آنجا انجمن بلدى دایر باشد که خیلى مختصر تفاوت با انجمن ولایتى دارد.
دبیر رسائل: به موجب نظامنامه گویا اهمیت داشته باشد که انجمن ولایتى داشته باشد وکیل از هر جا که پذیرفته شد، باید انجمن هم باشد.
آقا میرزا طاهر: پس اگر از گرگان رود هم وکیلى بیاید ما قبول نمی‌کنیم؟ هر جا که صاحب وکیل شدند وقتی که آمدند ما آنها را خواهیم پذیرفت.
حاج امام جمعه: بنده هم از اشخاصى بودم که گیلان را ولایت می‌دانستم. این اشخاص مردمانى هستند مشروطه‌طلب، پس خود آنها از استحضار به اصل مطلب و صادر گردیدن رای مجلس راضى نخواهند شد که در رای مجلس تردید بشود. گذشته اگر مجلس چنین رایى را بدهد آن وقت از سى جا متجاوز شکوه خواهند کرد و انجمن خواهند خواست، پس خوب است اهل لاهیجان هم انجمن بلدى تشکیل کنند که اگر مقصود رفع ظلم است به عمل آمده باشد و در رای مجلس هم تردید نشود.
آقا میرزا ابراهیم: در تمام ایران آیا شهرى دارید مثل لاهیجان که انجمن نداشته باشد؟
آقا سید حسین: متذکر می‌شوم رایى که در مجلس داده می‌شود، زود فراموش می‌گردد.
وکیل‌التجار: درخصوص آن رایى که داده شد در رشت انجمن ایالتى نباشد درست ملاحظه شود آن رای از خارج داده شد؛ ولى در هر حال رای مجلس تغییرناپذیر است.
حاج امام جمعه: تخطئه به رای مجلس نکنید.
وکیل التجار: اینکه گفته شد در بین انجمن بلدى یا ولایتى تفاوتى نیست، خیلى تفاوت دارد؛ انجمن ولایتى ناظر در امور حاکم است، ولى انجمن بلدى این‌طور نیست. از قرار تلگرافى که در خارج شد گویا مامورینى که به رشت رفته‌اند برای ترتیب انجمن ولایتى به انزلى هم رفته‌اند که انجمن بلدى تشکیل دهند؛ در صورتی که در خود رشت هنوز تشکیل نشده است علاوه بر این مامورین چنین ماموریتى درخصوص انجمن بلدى نداشتند.
سیدالحکما: آیا این مجلس می‌تواند یک شهرى را جزو ولایت دیگر قرار دهد یا نه بعد از دادن آن رای دیگر جاى گفت وگو نیست.
نایب رییس: گویا حکم اکثریت این است رایى که در مجلس داده شد تغییر نخواهد کرد. خوب است همان‌طور که صدیق حضرت گفتند به آنها جواب داده شود که انجمن بلدى باشد.
دبیر رسائل: انجمن بلدى با انجمن ولایتى خیلى فرق دارد؛ انجمن ولایتى برای جلوگیرى از تعدیات حاکم است، گویا آنها به انجمن بلدى راضى نشوند.
نایب رییس: ما غیر از مشایعت اکثریت رای مجلس چاره‌اى نداریم، آن وقت رای دادن که رشت ولایت است و حالا هم اکثریت آرا بر این است.
آقا شیخ حسین شهیدى: شش ماه است که در این مجلس مقدس حاضر هستم و در این مدت از وجود خود فایده برای ملت عائد ندیدم و در این مدت ۶ ماه، قریب دو هزار تومان ضرر بر من وارد آمده است؛ مستدعى هستم که مجلس مقدس دو ماه وقت بدهد بروم به کارهاى خود رسیدگى نمایم و مراجعت کنم.
آقا شیخ یوسف: این انجمن‌ها که در بلاد تشکیل شده سابقا گفت‌وگو شد که کمیسیونى تشکیل شود و معین نمایند که کدام شهر حق تشکیل انجمن ایالتى و ولایتى دارد و کدام شهر باید بلدیه تشکیل دهد.