نجوم؛ از خرافه تا علم

در ایران دوره قاجار اعتقاد به احکام نجوم مانند اروپا رواج کامل داشت. منجم طالع را می‌دید، اوقات سعد و نحس را معلوم می‌کرد و وقت صحیح انجام هر کاری را اعلام می‌کرد. حتی تعیین ساعت و دقایقی که شاه باید از شهری خارج یا به همان شهر وارد شود نیز به‌عهده اوست. در کتاب تاریخ ملکم در این مورد داستان جالبی نقل شده است. سفیر انگلیس درصدد بود که از شهر شیراز خارج شود، در آن هنگام منجمان گفتند که برحسب قِران (تقارن) ستاره‌ها، ساعت خروج از دروازه مساعد نیست. اما سفیر به خاطر ضرورتی که در کارش بود به خروج فوری از شهر اصرار ورزید، ولی حاکم برای اینکه میهمانان خود را به ورطه‌ نحوست نکشاند، دستور داد دیوار شهر را خراب کنند و در نتیجه انگلیسی‌ها بدون حدوث واقعه شومی از شکاف دیوار خارج شدند.

در ایران دوره قاجار اعتقاد به احکام نجوم مانند اروپا رواج کامل داشت. منجم طالع را می‌دید، اوقات سعد و نحس را معلوم می‌کرد و وقت صحیح انجام هر کاری را اعلام می‌کرد. حتی تعیین ساعت و دقایقی که شاه باید از شهری خارج یا به همان شهر وارد شود نیز به‌عهده اوست. در کتاب تاریخ ملکم در این مورد داستان جالبی نقل شده است. سفیر انگلیس درصدد بود که از شهر شیراز خارج شود، در آن هنگام منجمان گفتند که برحسب قِران (تقارن) ستاره‌ها، ساعت خروج از دروازه مساعد نیست. اما سفیر به خاطر ضرورتی که در کارش بود به خروج فوری از شهر اصرار ورزید، ولی حاکم برای اینکه میهمانان خود را به ورطه‌ نحوست نکشاند، دستور داد دیوار شهر را خراب کنند و در نتیجه انگلیسی‌ها بدون حدوث واقعه شومی از شکاف دیوار خارج شدند.

در حین محاصره هرات نیز یکی از منجمان چندان خوشبخت بود که توانست روز تسلیم شهر را پیش‌بینی کند و در ازای آن هدایای گرانقیمتی دریافت دارد. اما اصل مطلب خیلی ساده بود. در اثر مذاکرات، درباره تسلیم شهر اصولا از پیش موافقت شده بود؛ منجمان با یکدیگر توافق کردند و روزهای مختلفی را برای تسلیم اعلام داشتند که البته یکی از آنها ناگزیر با تاریخ صحیح تسلیم شهر مطابق درآمد. ستاره شناسان از زیج خواجه نصیر منجم مشهور مراغه که به زیج ایلخانی موسوم است و از زیج کاسینی منجم ایتالیایی برای تعیین نوروز، شروع فصل، خسوف و کسوف و همچنین تهیه جداول نجومی و تقویم استفاده می‌کنند. تقویم هرساله به طریق سنگی چاپ می‌شود و به رسم قدیم در آن یادآور می‌شوند که در هر روز چه کاری نیکو است و در باب رگ زدن (نوعی طبابت سنتی)، حمام رفتن و ازدواج و ... توصیه‌هایی را در بردارد. لحظه‌ای که قمر در عقرب وارد می‌شود برای اقدام به هرکار جدیدی نامساعد اعلام می‌شود. منجمان در مطالعات خود از اصطرلاب و مکعب استفاده می‌کنند.

یاکوب ادوارد پولاک، سفرنامه پولاک «ایران و ایرانیان»، انتشارات خوارزمی، 1368، صص 199-198