پلیس فتا جعل هویت در پلت‌فرم بومی را بررسی می‌کند
کارت قرمز کاربران به روبیکا
چندی پیش گزارش جامعی توسط یکی از پلت‌فرم‌های تحلیل داده‌های شبکه‌های اجتماعی منتشر شد که نشان می‌داد تعداد کاربران اپلیکیشن ایرانی روبیکا حدود ۲۶ میلیون کاربر است. این اپلیکیشن با وجود تبلیغات گسترده و حمایت‌هایی که به ویژه در رسانه ملی از آن صورت می‌گیرد، پس از پلت‌فرم‌هایی مانند واتس‌اپ، تلگرام و اینستاگرام، در رده چهارم پرمخاطب‌ترین اپلیکیشن‌های شبکه اجتماعی در ایران قرار دارد و در حال حاضر واتس‌اپ با داشتن بیش از ۵۰ میلیون کاربر فعال، پرمخاطب‌ترین پیام‌رسان در ایران است.
جعل هویت کاربران
داستان از اینجا آغاز شد که یکی از بازیکنان تیم فوتبال پرسپولیس با انتشار یک استوری در صفحه شخصی خود در اینستاگرام، از وجود حساب کاربری به نام خود در شبکه اجتماعی ایرانی روبینو(متعلق به سوپر اپ روبیکا) اظهار بی‌اطلاعی کرد و گفت که درحال پیگیری موضوع از طریق پلیس فتا است. به دنبال اعلام این خبر از سوی این بازیکن، تعداد دیگری از بازیکنان نیز ادعای مشابهی را مطرح کردند که صفحه‌ای به نام آنها با محتوایی مانند آنچه در صفحه اینستاگرام خود به اشتراک گذاشته‌اند ساخته شده است. خیلی زود این خبر به موضوع داغ شبکه‌های اجتماعی تبدیل و مشخص شد که این اتفاق محدود به فوتبالیست‌ها نبوده و تقریبا برای اکثر ورزشکاران، هنرمندان، سلبریتی‌ها و هر صفحه‌ای اعم از صفحات کاری، آموزشی، فن پیج، صفحات شخصی و... که تعداد قابل قبولی کاربر داشته‌اند، یک صفحه با محتوایی کپی آنچه این کاربران در شبکه‌هایی مانند اینستاگرام، یوتیوب یا دیگر شبکه‌های اجتماعی خارجی به اشتراک می‌گذاشتند، ساخته شده است.
در پاسخ به انتقادات صورت گرفته، صفحه رسمی روبیکا در توییتر به موضوع واکنش نشان داد و با انتشار چند کلیپ مدعی شد صفحات متعلق به فوتبالیست‌ها، در سال ۹۸ و حاشیه دربی ۹۴ با موافقت باشگاه‌های این بازیکنان ساخته شده است. این صفحه همچنین در پاسخ به انتقادات کاربران دیگر از ساخته شدن این صفحات جعلی گفت که با توجه به پابلیک بودن صفحات این کاربران، هر کس می‌تواند به نام هر شخصی در روبینو حساب کاربری بسازد و چنانچه صفحه‌ای خلاف میل کاربری در این شبکه ساخته شده، حساب مذکور می‌تواند بعد از تماس با پشتیانی و پس از احراز هویت، حذف شود.
پاسخ به اعتراض کاربران
اظهارات روابط عمومی روبیکا و توضیحات آنها کاربران را قانع نکرد. زیرا کاربر باید برای حذف صفحه‌ای که هیچ نقشی در ساخت آن نداشته و با سوءاستفاده از اطلاعات او ساخته شده، با پشتیبانی تماس گرفته و حتی احراز هویت هم بکند. گذشته از آنکه برخی کاربران اظهار کردند در تماس با پشتیبانی این شرکت موفق به برقراری ارتباط نشده و پاسخی دریافت نکردند، ادعای امکان حذف اکانت‌ها نیز توسط خود روابط عمومی نقض و گفته شد با توجه به اینکه این صفحه‌ها در مالکیت کسی هستند که آنها را ساخته، امکان حذف صفحات وجود ندارد. کاربران با متهم کردن این اقدام روبیکا، آن را خلاف قانون و اخلاق خواندند. آنها در پیام‌های خود بر این امر تاکید کردند که ایجاد حساب کاربری با نام دیگران و انتشار محتوای تولید شده آنها از شبکه‌های دیگر و بازنشر آن با پروفایلی جعلی، در بسیاری کشورهای دنیا می‌تواند منجر به اقدام قانونی علیه مجرم شود؛ زیرا چنین اقدامی هم جعل هویت است و هم نقض کپی‌رایت.
آنچه بیش از همه باعث اعتراض کاربران شد، آن است که روابط عمومی روبیکا نه تنها اقدامی در راستای پذیرش مشکل پیش آمده و عذرخواهی از کاربران انجام نداد، بلکه با ارسال پیام‌های جسته گریخته، در تلاش برای توجیه ماجرا بود. میلاد نوری، از اینفلوئنسرهای حوزه تکنولوژی در نقد این توضیح روبیکا در صفحه اینستاگرام خود گفت: جدا از هنرمندان و سلبریتی‌هایی که خودشان در صفحات شخصی خود از ساخته شدن اکانت‌های جعلی در روبیکا با نام‌شان خبر دادند، تنها در همان چند ساعت ابتدایی، بیش از ۱۰۰ پیام با مضمون مشابه از کاربران ناراضی دیگر دریافت کرده‌ام. کاربرانی که حتی چهره معروفی هم به حساب نمی‌آیند و اکانت‌هایی با محتوایی کپی شده از اکانت‌های دیگر کاربر برای‌شان ساخته شده است. وی تصریح کرد: اقدامی در این سطح عجیب به نظر می‌رسد و بعید است توسط اشخاص انجام شده باشد و بیشتر به یک اقدام سازماندهی شده از طریق نوشتن روبات‌های خاص شبیه است. وی در ادامه با تاکید بر اینکه در زمان ساخت اکانت نیاز به وارد کردن یک شماره موبایل است، افزود: با توجه به لزوم درج یک شماره موبایل در زمان ساخت اکانت، متولیان این پلت‌فرم بهتر است به جای این کارها، شماره موبایل‌هایی که از طریق آنها این صفحات ساخته شده را برای کاربران بفرستند تا امکان پیگیری وجود داشته باشد.
ورود پلیس فتا به ماجرا
با مشخص شدن وسعت تاثیرگذاری این اتفاق و تعدد حساب‌های جعلی ساخته شده، معاون اجتماعی پلیس فتای ناجا در این رابطه بیانیه‌ای را صادر کرد و از ورود پلیس برای بررسی موضوع خبر داد. در متن این بیانیه چنین ذکر شد: «مستند بر رصدهای صورت گرفته و گزارش‌های متعدد مردمی به پلیس فتا از سوی کاربران عادی و تعداد زیادی از چهره‌های مطرح شده هنری و ورزشی مبنی بر «استفاده غیرمجاز از اطلاعات شخصی کاربران و ایجاد حساب کاربری بدون اطلاع و اجازه افراد» کلیه موارد و تخلفات مربوطه هم‌اکنون در کارگروه ویژه و تخصصی پلیس فتا مطرح شده است.» در ادامه این بیانیه بر تلاش پلیس برای استخراج ادله دیجیتال مرتبط با تخلفات صورت گرفته تاکید و بیان شد که مراتب این اتفاق در حال پیگیری است و نتیجه اقدامات متعاقبا اعلام خواهد شد.
واکنش‌های حاکمیتی به جنجال اپلیکیشن روبیکا محدود به پلیس فتا نبود و حتی ساترا(سازمان تنظیم مقررات صوت و تصویر فراگیر در فضای مجازی) نیز به اظهارنظر در این مورد پرداخت و از لغو مجوز سرویس صوت و تصویر سوپر اپلیکیشن روبیکا و منع پخش تبلیغات بازرگانی آن در رسانه ملی، به عنوان اقدامات اولیه در برابر تخلفات این پلت‌فرم خبر داد. علی سعد، معاون تنظیم‌گری اجتماعی ساترا در رشته توییت خود که روز دوشنبه منتشر شد، اظهار کرد: «از بهمن ۹۹ که پیگیری پرونده تضییع حقوق کاربران در روبیکا را شروع کردیم با طیف وسیعی از تخلفات روبه‌رو شده‌ایم. تخلفات ترافیکی و درآمدهای غیرقانونی، فعالیت بدون مجوز، نقض قوانین رقابت، گزارش‌های اخیر مبنی بر استفاده غیرمجاز از اطلاعات شخصی کاربران و... ضرورت اصلاح را بیش از پیش روشن می‌کند.» وی در ادامه افزود: «درباره تخلفات ترافیکی با نامه‌نگاری با وزارت ارتباطات و طرح شکایت در کمیسیون اصل ۹۰ مجلس، پرونده احقاق حقوق کاربران را پیگیری کردیم که منجر به حذف محاسبه غیرقانونی پهنای باند در آن شد. اما متاسفانه به دلیل برخی ناهماهنگی‌ها همچنان شاهد تداوم فعالیت‌های متخلفانه این پلت‌فرم هستیم.»
البته این رشته توییت معاون تنظیم‌گری اجتماعی ساترا با واکنش تند روابط عمومی روبیکا همراه شد. روابط عمومی روبیکا در توییتی خطاب به ساترا اعلام کرد که این سوپراپلیکیشن با محوریت شبکه اجتماعی و پیام‌رسان است نه iptv و روبیکا هیچ‌گونه مجوزی از ساترا نداشته است که ساترا بخواهد آن را باطل کند. در متن این توییت آمده است: «طی سالیان گذشته ساترا همواره سعی کرده است که علاوه بر iptvها و vodها، پیام‌رسان‌ها را هم متقاعد به اخذ مجوز از ساترا کند که هیچ‌کدام از پیام‌رسان‌ها از جمله روبیکا قبول نکردند. درباره بخش فیلم و سریال روبیکا نیز لازم به ذکر است که روبیکا در سال ۱۳۹۷ فقط برای مدت ۶ ماه و به‌صورت موقت مجوز از ساترا برای این قسمت داشت که همان موقع نیز منقضی شد و هیچ‌گاه تمدید نشده است؛ زیرا روبیکا اقدام به عقد قرارداد با سایر پلت‌فرم‌های دارای مجوز کرد و انتشار محتوا از سیستم‌های این پلت‌فرم‌ها انجام می‌شود نه روبیکا.»
روبیکا در نهایت با انتقاد از واکنش ساترا به این موضوع گفت: «حتی در صورت وجود مجوزی برای ابطال از سوی ساترا، زیبنده یک نهاد حاکمیتی نیست که بدون انجام هیچ‌گونه تحقیقاتی و اخذ توضیح بابت شایعات و اکاذیب منتشره علیه روبیکا در روزهای اخیر، از طریق یک رشته توییت و نه حتی نامه‌ای رسمی، ابطال مجوز یک پیام‌رسان که حتی رسانه صوت و تصویر فراگیر نیز محسوب نمی‌شود و حتی درخواست مجوزی نداده، اعلام شود!»
تداوم بی‌اعتمادی به پلت‌فرم‌های داخلی
مشابه آنچه در هفته اخیر در اپلیکیشن روبیکا رخ داد، در سال ۹۷ و درباره پیام‌رسان بومی سروش نیز اتفاق افتاده بود و کاربران بسیاری از ثبت‌نام ناخواسته شماره‌شان در این پیام‌رسان خبر داده بودند. این اتفاق درست در روزهایی افتاده است که موضوع طرح صیانت همچنان بحث داغ رسانه‌های داخلی است و با وجود مخالفت گسترده و جدی کاربران نسبت به اجرای این طرح، برخی نمایندگان بر تصویب آن و جایگزینی پلت‌فرم‌های خارجی با نمونه داخلی پافشاری می‌کنند. آنها در دفاع از این طرح می‌گویند که قصد دارند با هدایت کاربران به پلت‌فرم‌های بومی، بستری فراهم آور‌ند تا در صورت بروز تخلف بر بستر این شبکه‌ها، امکان رسیدگی و پیگیری موضوع وجود داشته باشد. میلاد نوری، با اشاره به این تاکیدهای نمایندگان مدافع طرح صیانت می‌گوید: «نمایندگانی که ادعای احقاق حق کاربران و مقابله با تخلفات شبکه‌های اجتماعی خارجی را دارند، بهتر است حسن نیت خود را از رسیدگی به همین تخلف اخیری که در روبیکا رخ داده است ثابت کنند. چطور پلت‌فرمی که تماما در داخل کشور میزبانی می‌شود می‌تواند به همین راحتی از شهرت افراد، نام و عکس‌های آنها سوءاستفاده کرده و حقوق معنوی آنها را زیرسوال ببرد.»
وجود ضعف‌های جدی در قوانین مربوط به حریم خصوصی و استانداردهای تدوین شده برای نگهداری از داده‌های کاربران در داخل کشور، موجب شده بحث امنیت اطلاعات به یکی از چالش‌های جدی فضای آنلاین کشور تبدیل شود. گذشته از نگرانی بابت سوابق متعدد نشت اطلاعات دیتابیس‌های برخی سازمان‌ها در فضای وب، تصویب طرحی مانند طرح صیانت، این امکان را به نهادهای حاکمیتی می‌دهد تا بدون هیچ قید و شرطی به داده‌های شهروندان دسترسی پیدا کنند.
افزون بر نبود شفافیت در عملکرد پلت‌فرم‌های داخلی، بسیاری از کارشناسان معتقدند هیچ کدام از این پلت‌فرم‌ها ارزش جدیدی برای ارائه به کاربر ندارند و تنها نسخه کپی و محدودی از یک پلت‌فرم خارجی هستند. به عنوان نمونه، بررسی‌ها نشان می‌دهد موتور جست‌وجوی ذره‌بین که از آن به عنوان جایگزینی برای گوگل پس از اجرایی شدن طرح صیانت یاد می‌شود، تنها یک API از گوگل است و هیچ کار جدیدی روی آن صورت نگرفته است. نتایج جست‌وجوی نشان داده شده در این موتور جست‌وجوی بومی هم عینا مشابه نتایج نمایش داده شده در گوگل است.
