مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی به بررسی راهکارهای موفقیت در بازار اسباببازی پرداخت
بازی ضعیف در تجارت اسباببازی
تجارت غیرنفتی ایران عمدتا بر محصولات خام و نیمه‌‌‌‌‌خام، نفت و فلزات و قیر و نظایر آن بنا شده‌است و سخن گفتن از گسترش تجارت محصولاتی مانند شکلات و اسباببازی و لباس با استقبال چندانی درمیان اهل کسب‌وکار در بخش دولتی و خصوصی مواجه نمی‌شود؛ با این وجود این اقلام، از جمله اسباببازی، بازاری بزرگ و تجارتی پرسود در جهان هستند.
نگاه تجاری به تولیدات معصومانه‌‌‌‌‌ای نظیر اسباببازی شاید خوشایند برخی نباشد، اما مرور ارقام این بازار هرکسی را وسوسه خواهد کرد؛ مجموع درآمد صنعت اسباببازی در جهان در سال2020 بیش از 97میلیارد دلار، در سال2021 بالغ بر 104میلیارد دلار و در آخرین آمار در سال2022 به بیش از 107میلیارد دلار رسیده‌است و پیش‌بینی این است که این بازار با رشدی دائمی حداقل تا سال2028 مواجه باشد و نرخ رشد مرکب آن بر مبنای برخی گزارش‌ها سالانه 3.5درصد خواهد بود، اما سهم ایران از این بازار بسیار اندک است به‌گونه‌ای که هدفی که برای پیشرفت صادرات این محصولات درنظر گرفته‌شده‌است 50میلیون دلار بیشتر نیست.
موفقیت در این بازار بیش از هرچیز بر خلاقیت و ذائقه‌‌‌‌‌سنجی و خوش‌‌‌‌‌سلیقگی مبتنی است، هرچند نقش سرمایه و سابقه را در آن نمی‌توان نادیده گرفت. برطرف‌کردن مشکل نبود سرمایه و سابقه کاری دشوار است اما خلاقیت را می‌توان پروراند و در ادامه از آن حمایت کرد. مرکز پژوهش‌های مجلس، در گزارشی به مشکلات صنعت اسباببازی پرداخته است و راهکارهای غلبه بر این مشکلات را نیز برشمرده و از جمله برای حفاظت از خلاقیت در این بازار، مساله حمایت از حقوق معنوی و کپی‌‌‌‌‌رایت، ساماندهی تشکل‌های آن و نیز اهمیت‌دادن به پیوست فرهنگی از جمله پروراندن شخصیت‌‌‌‌‌های داستانی و کارتونی برای ساختن فضای کلی ذهنی کودکان را پیشنهاد می‌کند.
جنگ با هالیوود
تیر ماه سال‌جاری، مدیرکل دفتر صنایع خلاق و ورزشی وزارت صمت به آمار صادرات و واردات اسباببازی اشاره کرد و گفت: سال‌گذشته (1401) حدود 38میلیون و 500هزار دلار صادرات داشتیم که در مقایسه با سال‌قبل از آن، 10درصد افزایش داشته‌است. همچنین سال1401 حدود 13میلیون و 500هزار دلار واردات داشته‌ایم که در مقایسه با سال‌قبل از آن، کاهش 30درصدی را نشان می‌دهد.
او در پاسخ به سوالی درخصوص گردش مالی صنعت اسباببازی گفت: برآورد ما از گردش مالی این صنعت در سال1399، حدود 900میلیون دلار بود که متاسفانه آن زمان براساس گزارش‌های ستاد مرکزی مبارزه با قاچاق‌کالا حدود 550میلیون دلار آن قاچاق بود.
صنعت اسباببازی نیز مشکلاتی مشابه دیگر صنایع ایران دارد، اما بیش از هر صنعتی با بازار پوشاک مشابه است؛ دچار کمبود نقدینگی است، بازاری اشباع از کالای قاچاق دارد و کمبود خلاقیت رنج می‌برد.
موفقیت بازارهایی نظیر پوشاک و اسباببازی، تابعی از دیگر مولفه‌‌‌‌‌هایی است که مستقیما به صنعت و تجارت مربوط نمی‌شود. مولفه‌‌‌‌‌هایی که سلیقه مشتری البسه و نیز کودک، مشتری اسباببازی را شکل می‌دهد، در جایی بیرون از این بازار شکل می‌گیرد. این سلیقه عمدتا محصول ابرجریان‌‌‌‌‌های رسانه‌ای به‌ویژه کاراکترهای سینمایی است، از همین‌رو پیروزی در این بازار مبتنی بر پیروزی در نبردی بسیار دشوارتر است که رقبایی همچون هالیوود در آن حضور دارند. با این وجود موفقیت در این بازار، اگر به هدف فتح قله‌‌‌‌‌های آن نباشد و به گسترش بازاری معقول معطوف باشد، کاری غیرممکن نیست. طبق نتایج یک پیمایش میدانی مندرج در کتاب «کودک ایرانی و اسباببازی؛ تحلیلی بر رفتار مصرف‌کننده» پنج شخصیت محبوب درمیان فرزندان ایرانی عبارتند از: باب اسفنجی، فروزن (السا و آنا)، بنتن، اسپایدرمن و کیتی (شخصیت‌‌‌‌‌های کارتونی خارجی.)
این مساله به‌معنای آن است که همه محصولات اسباببازی و لوازم جانبی مرتبط با این شخصیتها، موردعلاقه و تقاضای کودکان است. ازسوی دیگر، براساس نتایج همین پیمایش، عمده برندهای اسباببازی شناخته‌شده و معروف درمیان خانواده‌‌‌‌‌ها، متعلق به شرکت‌های اسباببازی ایرانی است.
اما مرکز پژوهش‌های مجلس به‌تازگی با انتشار گزارشی برخی مشکلات این بازار در ایران را برشمرده و راهکارهایی برای پیشرفت در آن ارائه کرده و هرکدام از این مشکلات را در سرفصلی گنجانده است.
قوانین و حقوق مادی و معنوی
بر اساس این گزارش مشکلات عمده این بخش با این سرفصل‌‌‌‌‌ها فهرست شده‌است:
مشکل قوانین: در قوانین و مقررات مالیاتی موجود، محصولات اسباببازی برخلاف بسیاری از کالاها و خدمات فرهنگی دیگر، از معافیت‌ها، تخفیف‌‌‌‌‌ها یا اعتبارهای مالیاتی بی‌‌‌‌‌بهره هستند. از این‌رو، تولیدکنندگان داخلی با‌درصد اندکی سود به تولید محصول می‌پردازند که عمدتا در صورت برخورداری از تسهیلات مالیاتی می‌توانند در عرصه رقابت با شرکت‌های خارجی، بر کیفیت و کمیت کالاها و خدمات خود بیفزایند.
رعایت‌نشدن حقوق مالکیت معنوی تولیدکنندگان داخلی و رواج کپی غیرقانونی: به دلیل ضعف نظام حقوقی ناظر بر مالکیت معنوی، بازار کنونی اسباببازی از محصولات کپی اشباع شده‌است. بسیاری از محصولات داخلی دارای مجوز و گواهی ثبت، توسط تولیدکنندگان غیرقانونی و غیررسمی باکیفیتی نازل و بدون رعایت استانداردهای ایمنی و بهداشتی، کپی شده و با قیمتی کمتر از محصول اصلی عرضه می‌شوند، اگرچه سازوکاری قانونی برای ثبت طرح‌های اسباببازی در شورای نظارت بر اسباببازی و وزارت صمت ایجاد شده‌است، اما به‌دلیل ضعف پیگیری‌های قضایی و اقدامات نظارتی، برخورد با متخلفان به نتیجه خاصی نمی‌‌‌‌‌انجامد.
خلأ جایگاه صنفی: به دلیل گوناگون بودن نوع مواد اولیه، بعضی از تولیدکنندگان اسباببازی ذیل اتحادیه‌‌‌‌‌های نامرتبط و پراکنده‌‌‌‌‌ای مانند خرازی، پلاستیک و نایلون و چوب قرارگرفته و دیگر بازیگران این عرصه نیز از لحاظ صنفی جایگاه مشخصی ندارند. ازسوی دیگر نبود هویت سازمان‌‌‌‌‌یافته و همکاری مناسب درمیان فعالان عرصه اسباببازی ازجمله عوامل اثرگذار است.
سهم بالای کالای قاچاق در بازار: درمیان کالاهای قاچاق موجود در کشور کالایی مانند اسباببازی وجهه آسیب‌‌‌‌‌زنندگی کمتری دارد، برای مثال در مقایسه با لوازم‌‌‌‌‌خانگی. به این ترتیب، در مواقع برخورد با چنین اسباب‌‌‌‌‌بازی‌هایی سختگیری کافی انجام نشده و بخش زیادی از اسباب‌‌‌‌‌بازی‌های قاچاق کشف و ضبط‌‌‌‌‌شده، به روش‌های مختلفی دوباره وارد بازار می‌شود.
راهکارهای حل مشکلات اسباببازی
صیانت از حقوق مالکیت معنوی طراحان و تولیدکنندگان با بهره‌‌‌‌‌گیری توامان از ابزارهای سلبی و ایجابی: یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های صنعت اسباببازی و نیز دیگر صنایع خلاق و فرهنگی در کشور، ضعف نظام قانونی در حوزه مالکیت معنوی و حقوق مربوط به تألیف و نشر است. در رویارویی با چنین چالشی دو راهکار بلندمدت و کوتاه‌‌‌‌‌مدت متصور است؛ راهکار بلندمدت تدوین و تصویب قانون جامعی در حوزه مالکیت معنوی و فکری در کشور است؛ به‌گونه‌ای که نیازها و چالش‌های همه متأثران از این مساله -ازجمله فعالان صنایع خلاق و فرهنگی- لحاظ شده و با تعیین و ترسیم چارچوب‌‌‌‌‌ها و فرآیندهای تنظیم‌‌‌‌‌گرانه کارآمد و شفاف، حفاظت و حمایت حداکثری از حقوق مربوط به مالکیت معنوی و فکری محقق شود.
بااین حال، در چنین شرایطی برای جلوگیری از افزایش و گسترش آسیب به پدیدآورندگان و تولیدکنندگان داخلی اسباببازی لازم است چارچوب‌هایی قانونی، نظارتی، قضایی و تشویقی در قالب‌‌‌‌‌هایی چون آیین‌نامه، دستورالعمل، صدور گواهی، اعطای نشان، طراحی جشنواره‌‌‌‌‌ها و جوایز و نظایر آنها به‌منظور تنظیم‌گری اختصاصی مساله مالکیت معنوی در حوزه اسباببازی ایجاد شود.
در این راستا، اقداماتی مانند ایجاد شعبه تخصصی درمراجع قضایی به‌منظور صیانت ازحقوق مالکیت فکری ومعنوی می‌تواند بسیار راهگشا باشد. علاوه‌بر این، با افزایش اعتبار و ضمانت اجرای مجوزها و گواهی‌‌‌‌‌ها، در کنار ابعاد سلبی از قبیل پلمبکردن محل کسب‌وکار متخلفان یا تعطیلی تولیدی‌‌‌‌‌های فاقد مجوز لازم است با امتیازبخشی به دارندگان مجوز، بر اعتبار و کارکرد مجوزها افزوده شود.
این امتیازبخشی می‌تواند درقالب اعطای تسهیلات و حمایت‌های مادی و معنوی، ارائه خدمات زیرساختی و مشورتی رایگان یاکم‌هزینه یا اعطای تخفیف در تعرفه‌های تبلیغاتی و... محقق شود.
تشکیل نظام‌صنفی صنعت اسباببازی: مجموع تعداد واحدهای صنفی در بیشتر شهرستان‌ها و استان‌های کشور به حدنصاب تشکیل اتحادیه نمی‌رسد. به‌این‌ترتیب، این واحدهای صنفی یا از ظرفیت حمایت‌های صنفی بی‌‌‌‌‌نصیب می‌‌‌‌‌مانند یا ناچار می‌شوند ذیل اتحادیه‌‌‌‌‌هایی نامرتبط و نامناسب قرار گیرند. بر این اساس، با توجه به نوپا و کوچک‌مقیاس بودن بسیاری از واحدهای صنفی فعال در حوزه اسباببازی، مقتضی است وزارت صنعت، معدن‌وتجارت هیات‌عالی نظارت برسازمان‌های صنفی کشور و اتاق اصناف ایران حمایت‌ها و پشتیبانی‌‌‌‌‌های لازم از قبیل صدور مجوز تشکیل نهادهای صنفی باتعداد اعضای کمتر را برای تشکیل اتحادیه‌‌‌‌‌های صنفی تخصصی بخش‌های مختلف صنعت اسباببازی در سطوح استانی و ملی یا تبدیل انجمن‌های صنفی موجودبه اتحادیه‌‌‌‌‌های صنفی به‌عمل آورد.
مقابله با کپی غیرقانونی و قاچاق: به‌منظور چاره‌‌‌‌‌جویی برای تولید و توزیع غیرقانونی اعم از کپی داخلی و قاچاق اسباببازی در کشور، علاوه‌بر تشدید و تدقیق سازوکارها و ابزارهای نظارتی مانند کشف و ضبط و پلمبکردن اماکن غیرقانونی کسب‌وکار، راهکارهای دیگری نیز قابل طرح است. طراحی و به‌کارگیری یک شناسه یا نشان معتبربرای تشخیص واعتباربخشی به کالاهای استاندارد و قانونی تولید داخل به انضمام امتیازدهی به تولیدکنندگان و همچنین مصرف‌کنندگان این کالاها می‌تواند اقدام ایجابی و تشویقی مناسبی برای کاهش سهم کالاهای غیرقانونی در بازار باشد. افزون بر این، گسترش دایره نظارتی به مراکز چاپ وبسته‌‌‌‌‌بندی مربوط به محصولات غیرقانونی کپی‌شده از طرح‌ها و تولیدات داخلی، می‌تواند از ورود بخش قابل‌توجهی از این محصولات به بازار جلوگیری کند.
طراحی الزامات و مشوق‌‌‌‌‌های تقویت پیوست فرهنگی محصولات اسباببازی: عمده پیشنهادهای پیش‌گفته به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم بر تقویت پیوست فرهنگی و بهبود وضعیت بازارپردازی در حوزه اسباببازی تاثیر می‌گذارد. با وجود این، با طراحی برخی راهبردهای الزام‌‌‌‌‌آور یا تشویقی می‌توان ظرفیت‌های کنونی را در راستای تحقق هرچه بیشتر این مهم، رهنمون کرد. نهادها و سازمان‌های دولتی فعال در عرصه تولیدوعرضه محصولات اسباببازی ملزم هستند که در تعامل وهمکاری بادیگر ذی‌نقشان و بابهره‌‌‌‌‌گیری از آثار دیداری با تاکید بر پویانمایی و بازی‌های دیجیتال، پیش از تولید محصول مخاطبان هدف را با شخصیتها وجهان داستانی مربوط به اسباب‌‌‌‌‌بازی‌ها آشنا ساخته و از این طریق اشتیاق و تقاضا ایجاد کنند.
گذشته از این، برای بازیگران بخش‌خصوصی نیز باید مشوق‌‌‌‌‌هایی از جنس راهکارهای پیشنهادی مزبور فراهم کرد، به‌گونه‌ای که تولیدکنندگان به استفاده از شخصیت‌‌‌‌‌های معرفی شده بومی ترغیب‌شده و با محوریت این دسته از شخصیتها، به تولید محصول بپردازند.
