تمرکز در کاهش هزینه‌های سرمایه‌ای

صادق قاسمی
کارشناس مسائل نفت و گاز

از نظر تکنولوژی، صنعت نفت و گاز یکی از پیچیده‌ترین و در عین حال متنوع‌ترین صنایع در جهان است. ورود به عصر نفت باعث احساس نیاز به تکنولوژی‌های نو در کلیه مراحل تولید تا مصرف این ماده جدید شد. در طول مسیر تکامل صنعت نفت از بدو پیدایش تا به امروز، روش‌ها و تجهیزات جدیدی، عمدتا با دو هدف، پا به عرصه وجود گذاشته‌اند. هدف اول تامین تکنولوژی موردنیاز برای ورود به عرصه صنعت نوین نفت و پیش‌نیازهای فنی بود. بدون تکامل صنعت حفاری، نفتی استخراج نمی‌شد یا بدون نوآوری در صنعت حمل و نقل دریایی نفت، با این وسعتی که امروز شاهد آن هستیم، نفتی منتقل نمی‌شد و بدون وجود پالایشگاه‌ها، عملا نفت قابلیت مصرف پیدا نمی‌کرد. نفت تنها زمانی به یک کالای مصرفی و استراتژیک تبدیل شد که مجموعه‌ای از فناوری‌ها با مشخصات متفاوت در کنار هم سیر تکاملی را طی کردند.

البته امروزه، هدف دومی برای تکنولوژی تعریف شده است. در اقتصاد شاخصی تحت عنوان شاخص سوددهی تعریف شده که به‌نوعی نقش ابزاری را برای اندازه‌گیری و تعیین سطح بهره‌وری ایفا می‌کند. به زبان ساده، با این شاخص نسبت سودی که به ازای هر دلار هزینه‌کرد در میدان به‌دست خواهد آمد، محاسبه می‌شود. در سال‌های اخیر معرفی تکنولوژی‌های جدید تاثیر زیادی در ارتقای این شاخص یا پارامتر داشته‌اند. از دو منظر تاثیر تکنولوژی بر این پارامتر قابل بحث است؛ اول اینکه تکنولوژی با حفظ سقف هزینه، باعث افزایش تولید و در نتیجه افزایش درآمد شده و دوم اینکه با استفاده از تکنولوژی‌های نو هزینه تولید کاهش داده می‌شود که برآیند این دو به معنی افزایش سوددهی است. در هر صورت، انتظار می‌رود نقش تکنولوژی به طریقی باشد که سود نهایی حاصل از فعالیت یک بنگاه اقتصادی مثبت و بیشتر شود. از نگاهی دیگر، بنگاه‌های اقتصادی می‌توانند به کمک تکنولوژی‌های نوین تابع هدف خود، یعنی سوددهی بیشتر، را حداکثر سازند.

شرکت ملی نفت ایران نیز به‌عنوان یک بنگاه اقتصادی، از این قاعده مستثنی نیست. بدیهی است که شبیه هر صنعت دیگری، هر دو هدف استفاده از تکنولوژی در مورد این شرکت نیز صدق می‌کند. شرکت ملی نفت ایران سال‌هاست که به‌واسطه تحریم‌های غرب از پاره‌ای تکنولوژی‌ها به‌دور بوده است. در مواردی مثل تکنولوژی‌های مایع‌سازی گاز، صرف نظر از تاثیر اقتصادی آن، ورود این تکنولوژی به کشور می‌تواند باعث بسط بازار گاز ایران و افزایش ضریب نفوذ کشور در بازارهای جهانی انرژی و تقویت جایگاه سیاسی - اقتصادی کشور شود. از سویی، کم‌شدن ارتباطات بین‌المللی در سال‌های اخیر و ممانعت طرف غربی از صدور تکنولوژی به کشور باعث افزایش هزینه‌های تولید نیز شده است که البته بخشی به حضور دلال‌ها و دست به دست شدن تکنولوژی‌های معمولی تا ورود به کشور و در نتیجه تحمیل هزینه‌های دلالی مربوط بوده و بخشی اساسا به عدم ورود تکنولوژی‌های جدید به کشور ارتباط داشته است. به‌عنوان یکی از صدها مثال می‌توان به تکنولوژی حفاری‌ با طول شاخه افقی چند ده کیلومتری اشاره کرد که در حال‌حاضر کشور از این تکنولوژی محروم است.

با این پیش‌زمینه که اصلی‌ترین بخش هزینه‌های توسعه‌ای میادین نفت و گاز به بخش حفاری چاه‌ها مربوط می‌شود، ارتقای سطح تکنولوژی این بخش از صنعت نفت چه نتیجه آن افزایش تولید باشد، چه افزایش طول عمر چاه‌ها و چه افزایش طول دوران بهره‌دهی چاه، همگی منجر به کاهش هزینه‌های تولید و ارتقای سطح بهره‌وری (شاخص سوددهی) خواهد شد. این واقعیتی است که در کشورهایی مثل قطر (به‌عنوان رقیب کشور در برداشت از لایه گازی پارس جنوبی) به وضوح دیده می‌شود. در بیانی کلی، شرکت ملی نفت ایران یا وزارت نفت به‌عنوان یک بازیگر اصلی در بازار نفت و گاز جهان، چه در بعد منطقه‌ای و چه در بعد جهانی باید قابلیت اثربخشی خود را به‌صورت رقابتی حفظ کند. ارتقای سطح ذخایر، افزایش تولید و تداوم آن و رقابت با رقبای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای در گرو استفاده از علوم و تکنولوژی‌های روز است.

آمار و اطلاعات دقیقی از منابع معتبر و رسمی کشور برای هزینه تمام شده استخراج یک بشکه نفت در کشور موجود نیست. با مراجعه به منابع خارجی نیز تحلیل‌های متفاوتی از هزینه تولید هر بشکه نفت گزارش شده است. هزینه تولید هر بشکه نفت در سال 2014 در کشور 15 دلار تخمین زده شده است. این میزان ما را در رتبه کشورهای عمان، قطر و الجزایر قرار می‌دهد. البته با توجه به اینکه بخشی از تولید کشورهایی مثل قطر، گاز می‌باشد و رقم اشاره شده نیز منعکس‌کننده تولید نفت معادل (معادل گاز) می‌باشد، می‌توان این نتیجه را گرفت که هزینه تولید هر بشکه نفت در کشوری مثل قطر که عمده تولید آن گاز است، به مراتب کمتر از کشور ماست. در این رده‌بندی کشورهایی مثل امارات، عراق و عربستان وضعیت به‌مراتب بهتری از ما دارند و هزینه‌های تولید آنها برای استخراج یک بشکه نفت از ما بسیار کمتر است که مثلا این رقم در مورد امارات 7، عراق 6 و در عربستان (مناطق خشکی) 3دلار است.

در تخمین دیگری که از سوی CNN گزارش شده، هزینه تولید هر بشکه نفت ایران در سال 2015 حدود 60/ 12 دلار تخمین زده شده است که باز این رقم بیشتر از هزینه تولید هر بشکه نفت در کشورهای امارات (30/ 12 دلار)، عراق (70/ 10 دلار)، عربستان (90/ 9 دلار) و کویت (50/ 8 دلار) است. با توجه به هزینه‌های پایین‌تر عملیاتی در کشور (نیروی کار ارزان‌تر و تامین بخشی از تجهیزات و خدمات از منابع داخلی با هزینه کمتر) به نسبت کشورهای نامبرده، می‌توان به این نتیجه رسید که عمده اختلاف در هزینه‌های تولید در بخش هزینه‌های سرمایه‌ای متمرکز شده است.

طبق یکی از آخرین تحلیل‌هایی که توسط وال‌استریت‌ژورنال منتشر شده است (سال 2016)، هزینه تولید هر بشکه نفت (یا گاز معادل) در کشور جمهوری اسلامی ایران 08/ 9 دلار محاسبه شده است. در اینجا نیز عمده این هزینه یعنی 48/ 4 دلار صرف هزینه‌های توسعه‌ای (سرمایه‌ای) می‌شود. این دقیقا همان بخشی است که می‌تواند با جذب فناوری‌های روز کاهش داده شود. در تحلیل وال‌استریت‌ژورنال، اگرچه وضعیت کشور در قیاس با دیگر کشورهای رقیب به نسبت بهتر است، لکن این وضعیت همچنان می‌تواند بهتر نیز شود. این مساله را می‌توان در قیاس با عربستان سعودی به‌عنوان کشوری با مختصات نزدیک به ایران تحلیل کرد. هزینه سرمایه‌ای تولید هر بشکه نفت معادل در عربستان 50/ 3دلار است (هزینه کل 98/ 8 دلار). قطعا یکی از دلایل این اختلاف یک دلاری در هزینه‌های سرمایه‌ای استفاده عربستان سعودی از تکنولوژی‌های روز دنیاست.

امروز شرکت‌های بزرگی تمایل خود را برای حضور در صنعت نفت و گاز کشور اعلام کرده‌اند. اغلب این شرکت‌ها یا خود صاحب تکنولوژی هستند یا با صاحبان تکنولوژی در ارتباط می‌باشند. با عنایت به رجحان کشور به نسبت دیگر رقبا در شرایط جذب سرمایه‌گذار در صنعت نفت و گاز، باید یکی از خواسته‌های وزارت نفت از سرمایه‌گذاران علاقه‌مند، اجبار آنها به استفاده از تکنولوژی‌های موثر در توسعه میادین کشور، با نیت کاهش هزینه‌های تولید و ارتقای شاخص سوددهی باشد. از نظر تکنولوژیکی، صنعت نفت و گاز ایران، چه در بخش بالادست و چه در بخش پایین دست، از محرومیت خاصی به نسبت کشورهای رقیب رنج می‌برد. البته در صورتی که مروادات پیش گفته شده به فعل تبدیل شوند، این امکان وجود خواهد داشت که در مدت زمانی چند ساله فاصله از رقبا به حداقل کاهش یابد.