صنعت سیمان پس از خروج از سبد حمایتی

هدایت معصومی * بیشترین سرمایه‌گذاری در صنعت سیمان قبل از انقلاب توسط بخش خصوصی صورت پذیرفته بود که با تمام اقدامات و تلاش‌های صورت گرفته، میزان تولید سیمان در سال ۱۳۵۷ به حدود ۱۵/۱ میلیون تن می‌رسید که در مقابل میزان مصرف ۵۰۹/۲ میلیون تن کماکان با کمبود مواجه بود. سرانه مصرف در آن تاریخ ۲۲۷ کیلوگرم و قیمت هر تن سیمان نیز ۲۵۰۰ ریال بوده است. ضمن اینکه در همان سال شرکت‌های سیمان، تعداد ۱۲ واحد تولیدی و پروژه‌های در حال نصب نیز ۱۲ واحد و ظرفیت کوره‌های در حال کار ۲۵ هزار و ۷۵۰ تن در روز بوده است. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی به علت شرایط حادث شده، دولت اداره بیشتر کارخانه‌های صنعتی بزرگ کشور را بر عهده گرفت، به نحوی که این شرایط سبب تغییرات بسیاری در ساختار مالکیت صنعت و مدیریت آنها شد. از طرفی به دلیل شرایط به‌وجود آمده ناشی از جنگ تحمیلی برای مدت مدیدی، ساخت‌و‌ساز در کشور به شدت کاهش یافت و همین امر کاهش تقاضای سیمان را به همراه داشت.

با وجود شرایط یاد شده، این وضعیت به سرعت تغییر کرد و ۱۲ پروژه‌ای که در پنجمین برنامه عمرانی قبل از انقلاب در حال اجرا بود تا حدود ۷ سال پس از انقلاب به بهره‌برداری نرسید، به طوری که در سال ۱۳۶۴ تولید سیمان به میزان حدود ۹ میلیون تن در سال افزایش یافت.

در همین حال افزایش چشمگیر میزان رشد جمعیت پس از سال ۱۳۶۵ به رقمی حدود ۴ درصد، فعالیت گسترده ساخت و ساز در مناطق روستایی توسط نیروهای جهاد سازندگی، وقوع جنگ تحمیلی ۸ ساله عراق و لزوم باز سازی مناطق جنگ زده، بازسازی مناطق آسیب دیده از زلزله و سیل و... از جمله عوامل رشد مصرف سیمان در کشور در طول سال‌های گذشته بوده است.

تاریخچه قیمت‌گذاری سیمان در ایران

۱) آزاد سازی قیمت سیمان در سال ۱۳۷۱ آغاز و به کارخانه‌ها اجازه داده شد تولید مازاد بر ۸۰ درصد ظرفیت اسمی خود را به قیمت آزاد بفروشند و در ادامه همین روند، در نیمه دوم سال ۸۱ قیمت‌گذاری سیمان بر اساس قیمت تعادلی عرضه و تقاضا اعلام شد.

۲) از اسفند سال ۱۳۷۳ مجددا قیمت‌گذاری سیمان به عهده شورای اقتصاد گذاشته شد.

۳) در اسفند ماه سال ۱۳۷۶ قیمت سیمان برای سال ۱۳۷۷ با مسوولیت و نظارت وزارت صنایع و معادن و با تعیین سقف برای کارخانه‌های قدیمی و جدیدالاحداث (توسط شورای اقتصاد) آزاد اعلام شد

۴) در سال ۱۳۷۸ قیمت سیمان با قید مسوولیت نظارت بر تنظیم بازار سیمان توسط وزارت صنایع و معادن کماکان آزاد اعلام شد.

۵) از سال ۱۳۸۰ و براساس مصوبه سبد حمایتی ، تعیین قیمت توسط کارخانه‌ها و در چارچوب ضوابط سازمان حمایت مصرف کنندگان و تولیدکنندگان بوده است.

۶) مطابق تصویب‌نامه شماره ۶۹۵۴/ت۲۲۵۰۵هـ مورخ۲۲/۲/۱۳۸۰ هیات محترم وزیران سیمان در بخش دوم گروه اول سبد حمایتی قرار گرفت.

۷) به‌موجب مصوبه شماره ۷۳۵۸۵/ت ۳۲۴۱۶ مورخ ۲۶/۱۲/۸۳ سیمان از سبد حمایتی خارج شد، اما با توجه به مسائل و مشکلات حادث شده در نحوه توزیع سیمان طی نیمه اول سال ۱۳۸۴ مجددا حسب مصوبه شماره ۳۸۷۶۰/ت۳۹۹۰۷ هـ مورخ ۹/۷/۸۴ هیات محترم وزیران سیمان در زمره اقلام سبد حمایتی قرار گرفته و مشمول ضوابط توزیع و قیمت‌گذاری شد.

آزاد سازی سیمان از سبد حمایتی

از آنجا که سیمان به‌عنوان یک کالای استراتژیک نقش مهمی در توسعه کشور و عمران و آبادی داشته و در ساخت و سازها از اهمیت زیادی برخوردار است، وجود ثبات نسبی در تامین و عرضه آن موجب تسهیل و تسریع در تولید مسکن مورد نیاز مردم و اجرای به موقع طرح‌های عمرانی به‌خصوص پروژه‌های صنعتی و زیر بنایی موثر در توسعه اقتصادی و ایجاد اشتغال خواهد شد که بر همین مبنا در حاشیه جلسه مورخ ۲۵/۱۲/۸۱ تنظیم بازار توافق‌نامه ۱۴ ماده‌ای وزارتین بازرگانی و صنایع و معادن سابق طرحی تحت عنوان طرح جامع سیمان تصویب و ابلاغ شد که تا پایان سال ۱۳۸۳ اجرا و در اواخر همین سال مطابق تصمیم هیات وزیران سیمان از سبد حمایتی خارج شد.

اما با توجه به وضعیت بازار سیمان مطابق مصوبه شماره ۳۸۷۶۰/ت۳۳۹۰۷هـ مورخ ۹/۷/۸۴ هیات محترم وزیران با لغو مصوبه شماره ۳۷۵۸۵/ت۳۲۴۱۶هـ مورخ ۲۶/۱۲/۸۲ سیمان مجددا در طرح سبد حمایتی قرار گرفته و اجرای طرح جامع سیمان تداوم یافت تا اینکه در سال ۱۳۸۷ و مطابق مصوبه شماره ۵۲۵۵۵/ت۳۹۹۴۳هـ مورخ ۱۰/۴/۸۷ هیات وزیران با توجه به تعهد کارخانه‌ها مبنی بر حفظ قیمت مصرف‌کننده سیمان تیپ یک تا سقف ۶۵۰ هزار ریال به ازای هر تن از سبد حمایتی خارج و وزارت بازرگانی با همکاری وزارت صنایع و معادن سابق و انجمن صنفی کارفرمایان صنعت سیمان موظف به نظارت و اتخاذ تصمیم لازم بر اجرای تصویب نامه مذکور شد.

لذا در سال ۱۳۸۷ صنعت سیمان وارد مرحله جدیدی شد. عرضه مازاد سیمان به بازارهای خارجی و سرمایه‌گذاری کلان در این امر از سوی بانک‌ها و برخی نهادهای عمومی و بخش خصوصی و بهره‌برداری از پروژه‌های بزرگ جدید و آزادسازی سیمان از سبد حمایتی را می‌توان از جمله موارد قابل توجه در این سال بر‌شمرد. در این سال و در پی ابلاغ مصوبه مذکور هیات وزیران، واحدهای تولیدی سکان‌دار عرضه سیمان در سطح استان‌های کشور شدند و به علت افزایش عرضه در سطح بازارهای داخلی و پایین بودن تقاضا، به‌کارگیری تمامی امکانات و ظرفیت‌ها در توسعه صادرات امری ضروری و اجتناب ناپذیر بوده زیرا کارخانه‌ها قادر به فروش تولیدات خود در بازار داخلی نبودند.

تولید وعرضه سیمان پس از آزاد سازی از سبد حمایتی

آمار میزان تولید و مصرف داخلی سیمان خاکستری طی سال‌های ۱۳۸۷ تا ۱۳۹۲ به‌شرح جدول ذیل بیانگر رشد روز افزون تولید و مصرف سیمان در داخل کشور است. در حال حاضر ۷۰ واحد تولیدی با ظرفیت اسمی حدود ۷۸ میلیون تن و تولید سالانه بالغ بر ۷۶ میلیون تن سیمان در سطح واحدهای تولیدی کشور به بازارهای داخلی و خارجی عرضه می‌گردد. ناگفته نماند با بهره‌برداری از پروژه‌های جدیدو طرح‌های افزایش ظرفیت، انتظار می‌رود در سال ۱۳۹۳ این رقم به بیش از حدود ۸۰ میلیون تن افزایش یابد.

گسترش صادرات

براساس اطلاعات دریافتی طی سال های۱۳۸۷ تا ۱۳۹۲ صادرات سیمان و کلینکر به کشورهای همجوار به‌ویژه عراق، افغانستان، آذربایجان، ترکمنستان، تاجیکستان، پاکستان، یمن و کشورهای حوزه خلیج فارس و... افزایش چشمگیری داشته است. جدول ذیل نشان‌دهنده میزان صادرات سیمان وکلینکر طی سال‌های یادشده را نشان می‌دهد که ارز آوری قابل توجهی در این بخش از صنعت عاید کشور شده است. پیشنهاد می‌شود صادرات هدفمند و برنامه ریزی شده مدنظر واحدهای تولیدی قرار گرفته و هرگونه بی نظمی در زمینه صادرات ضمن از دست دادن بازارهای هدف پیشی گرفتن رقبای تجاری را فراهم خواهد آورد.

یکی از اهداف صنعت مذکور برای سالجاری، صادرات حدود ۱۸ میلیون تن است که با عنایت به ذخایر معدنی و پیشرفت پروژه‌های در دست احداث، صادرات میزان یاد شده سیمان و کلینکر دور از انتظار نخواهد بود.

طرح‌های در دست اجرا و توسعه‌ای

پس از آزاد سازی سیمان از سبد حمایتی پروژه‌های سیمانی با توجه به بازارهای داخلی و خارجی و سرمایه‌گذاری‌های صورت پذیرفته از طریق بانک‌ها و بخش خصوصی رونق دوچندان گرفت و ظرفیت تولید سیمان در سال ۱۳۸۷ که ۴۵ میلیون تن بوده با راه‌اندازی پروژه‌هایی نظیر آذرآبادگان خوی، توسعه آبیک، نایین، نیزار قم، عمران انارک دلیجان، زابل، جوین، لار سبزوار و.... به ۷۸ میلیون تن در سال ۱۳۹۲ افزایش یافت که در حال حاضر و با عنایت به در دست احداث بودن پروژه‌هایی نظیر بهینه‌سازی آبیک (۸۵۰۰ تن) و واحدهای جدیدالاحداث مانند سفید شرق (۱۰۰۰ تن) و کیاسر (۲۰۰۰ تن)، غرب آسیا (۵۰۰۰ تن)، خمسه (۳۳۰۰تن) و طبس (۵۰۰تن) پیش‌بینی می‌شود ظرفیت اسمی تولید سیمان در سالجاری به بیش از ۸۰ میلیون تن افزایش یابد.

عمده چالش‌های صنعت سیمان

۱. عدم رقابت‌پذیری تولید سیمان در واحدهای تولیدی مازوت سوز نسبت به واحدهای گازسوز

۲. اعمال تحریم برخی کشورهای سازنده قطعات و ماشین‌آلات و تاثیر آن بر افتتاح پروژه‌های در دست احداث

۳. افزایش زمان بهره‌برداری از طرح‌های جدید و توسعه‌‌ای به لحاظ کافی نبودن اعتبارات مالی

۴. مستهلک و فرسوده بودن برخی از خطوط کارخانه‌های تولیدی فعال

۵. مشکلات مربوط به تامین مازوت در فصول سرد سال به لحاظ قطعی گاز مصرفی

۶. مشکلات حمل‌و‌نقل سوخت (مازوت) در فصول سرما

پیشنهادهای اجرایی

۱. گاز رسانی به کارخانه‌های فاقد گاز از جمله سیمان زابل، لارستان، خاش و قشم

۲. تامین سوخت مورد نیاز مصرفی کارخانه‌های مازوت سوز با قیمت‌های اعمالی گاز با توجه به محرومیت مناطق استقرار و ایجاد رقابت برای عرضه و فروش سیمان تولیدی

۳. تسریع در تامین اعتبارات مورد نیاز طرح‌های جدید توسعه‌ای سیمان به‌منظور واردات تجهیزات و اجرای پروژه‌های مربوطه

۴. تامین انرژی ارزان از طریق ایجاد نیروگاه‌های کوچک در جوار کارخانه‌های تولیدی بزرگ و استفاده از سوخت جایگزین

۵. توسعه و تجهیز ناوگان حمل‌و‌نقل صنعت سیمان متناسب با افزایش تولید و صادرات

۶. برنامه‌ریزی و اتخاذ تمهیدات مناسب در جهت کاهش مصرف انرژی و بهینه‌سازی مصرف سوخت

در پایان خاطر نشان می‌سازد از جمله تصمیمات بسیار مفید و موثر اتخاذ شده در این صنعت واگذاری اختیار تنظیم بازار و قیمت‌گذاری و برنامه‌ریزی صادرات طی انعقاد تفاهم‌نامه‌ای سه جانبه (سازمان توسعه تجارت، معاونت توسعه بازرگانی داخلی و انجمن صنفی کارفرمایان صنعت سیمان) به انجمن مربوطه بوده است که امید است ضمن حفظ و تقویت وضع موجود بتواند به عنوان یک الگوی موفق به سایر گروه‌های کالایی نیز تسری یابد.

* کارشناس سیمان دفتر برنامه‌ریزی تامین و توزیع و تنظیم بازار وزارت صنعت، معدن و تجارت.

یادداشت: منابع در «دنیای اقتصاد» موجود است.

صنعت سیمان پس از خروج از سبد حمایتی