صف‌آرایی جدید در منطقه

گروه دیپلماسی: ۵ سال از بحران بین‌المللی سوریه می‌گذرد، بی‌آنکه شاهد چشم‌انداز روشنی از خروج این کشور از شرایط وخیم کنونی باشیم. در این میان، اما صف‌بندی بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای متحد و مخالف بشار اسد نیز وارد عرصه جدیدی شده که می‌تواند نقش تعیین‌کننده‌ای بر سرنوشت جبهه‌های جنگ در زمانی داشته باشد که داعش و تروریست‌ها در سوریه در حال ضعیف شدن هستند. نشانه‌های تغییر در این معادلات زمانی آشکار شد که نگاه ترکیه پس از کودتا به سوریه و سیاست‌های منطقه‌ای‌اش تعدیل شد و در یک ابتکار جدید با رویکرد ایران و روسیه که از ابتدا نقش محوری در حفظ نظام سوریه داشتند، همراه شده است.

در واقع کودتای نافرجام در ترکیه سرآغاز فصل جدیدی در مناسبات ایران و ترکیه شد، طوری‌که ترافیک سفر و دیدار دیپلمات‌های ایرانی و ترکیه‌ای هیچ‌وقت تا این حد سنگین نبوده است. وزیر خارجه ایران در فردای کودتا گفت که تیم وزارت خارجه و خود او تا صبح نخوابیده و تحولات ترکیه را رصد کرده است، تحولاتی که سبب نزدیکی دو کشور شد و به‌زعم برخی تحلیلگران می‌تواند مثلث همکاری‌های تهران، مسکو و آنکارا را وارد فاز جدیدی سازد. ناظران معتقدند که نقش ترکیه در بحران سوریه می‌تواند در آینده بحران سوریه نقش تعیین‌کننده‌ای داشته باشد. به این معنی که پیوستن ترکیه به یکی از جبهه‌های منطقه‌ای در سوریه می‌تواند دست برتر آن ائتلاف را در صحنه میدانی داشته باشد. از این‌رو است که شاهدیم ایران و روسیه از یکسو و از سوی دیگر آمریکا، عربستان و دیگر متحدان به دنبال جلب نظر بیشتر آنکارا هستند. این نقش ترکیه به دلیل داشتن مرز مشترک با سوریه، حمایت‌های مالی و لجستیکی از تروریست‌ها است که تغییر نگاه مقامات ترک به روند تحولات کنونی در سوریه می‌تواند عنصر تعیین‌کننده‌ای در معادلات میدانی سوریه باشد. حال در شرایط کنونی ترافیک دیدارهای دیپلماتیک بین مقامات ایران، روسیه و ترکیه توجهات را به خود مشغول داشته است. بلافاصله پس از کودتا محمدجواد ظریف، وزیر خارجه ایران روز ۲۲ مرداد به آنکارا رفت. چاووش اوغلو، وزیر خارجه ترکیه در بدو ورود ظریف به آنکارا گفت که وزیرخارجه ایران در شب کودتا ۴ یا ۵ بار با او تماس تلفنی گرفته و اظهار همدلی کرده است. در این زمان بود که میخائیل بوگدانف معاون وزیرخارجه روسیه و نماینده پوتین به تهران آمد و رجب طیب اردوغان نیز در سفری غیرمنتظره و پس از چند ماه تنش در روابط راهی مسکو شد تا با پوتین دیدار کند. درست یک هفته بعد از سفر ظریف به آنکارا، چاووش اوغلو همتای او به تهران آمد و در نهایت با سفر هفته گذشته حسین جابری‌انصاری، معاون عربی و آفریقای وزارت امور خارجه ایران در راس هیاتی به آنکارا درباره اهداف سیاسی این رفت و آمدها بیشتر صحبت شد که مهم‌ترین آن توافق دو کشور بر سر اصل یکپارچگی سوریه بود.

اتحادی تاکتیکی و نه راهبردی

برخی تحلیلگران مسائل خاورمیانه درخصوص تغییراتی که در روابط سیاسی ترکیه و ایران بعد از کودتای نافرجام رخ داده است، معتقدند که اتحاد راهبردی بین ترکیه و ایران شکل نگرفته است، اما بر سر مساله کردها در سوریه بین دو کشور اتفاق نظر وجود دارد. برخی دیگر بر این نظرند که ترکیه و ایران به لحاظ اقتصادی به هم نیاز دارند، اما به جهت سیاسی این وابستگی و نیازمندی وجود ندارد و در ادامه تحولات، ترکیه مجددا بر سر برکناری بشار اسد اصرار خواهد کرد. دسته سوم نیز این نظر را مطرح می‌کنند که با وجود یک نگاه سنتی و رقابتی بین دو دولت ایران و ترکیه، اما در کلیت روابط، نیازهای استراتژیک دو کشور به یکدیگر و مبحث انرژی و ژئوپلیتیک، این دو کشور را به اتخاذ تصمیمات راهبردی و در قامت احترام متقابل هدایت کرده است. در همین زمینه دستیار ویژه رئیس مجلس شورای اسلامی با بیان اینکه ایران نه تنها در موضوع سوریه، با ترکیه اختلاف دیدگاه و موضع ندارد، بلکه اشتراک دیدگاه هم دارد، تاکید کرد: «اما در یک مورد که آن هم آینده سیاسی بشار اسد رئیس‌جمهور قانونی کشور سوریه بود اختلاف دیدگاه داشته و به‌دنبال آن بودیم تا گفت‌وگوهای بیشتری را در این موضوع داشته باشیم. معاون پیشین عربی و آفریقای وزارت امور خارجه در مورد آینده سیاست ترکیه در قبال سوریه هم می‌گوید برای اینکه شاهد تغییر رویکرد ترکیه در قبال مسائل سوریه باشیم، احتمالا هنوز راه طولانی را پیش رو داریم.از سوی دیگر، رحمان قهرمان‌پور، کارشناس مسائل ترکیه با بیان اینکه نزدیکی آنکارا به ایران و روسیه، جایگزین ارتباط با آمریکا و اتحادیه اروپا نیست و جایگاه آنها در سیاست خارجی ترکیه محفوظ است، گفت: «نباید تصور کرد که نگاه ترکیه به شرق که باعث نزدیکی به ایران و روسیه شده می‌تواند برای آنها جایگزین ارتباط با آمریکا و اتحادیه اروپا باشد، خیر چنین نیست، همچنان جایگاه اروپا و آمریکا در بلندمدت سیاست خارجی آنکارا محفوظ است و شاید در این مقطع دچار افت و خیزهایی شده باشد.»

نقش به حاشیه رفته عربستان

مقام‌های عربی و به‌طور مشخص عربستان سعودی واکنشی رسمی به چرخشی که اخیرا در سیاست ترکیه در سوریه مشاهده می‌شود، نشان نداده‌اند اما نگرانی و نارضایی آنان در رسانه‌ها و در زبان چهره‌های رسانه‌ای این محور هویداست. تحلیل ناظران عرب این است که توافق پشت‌پرده‌ای میان ترکیه و آمریکا از سویی و ایران و روسیه از سوی دیگر بر سر آینده سوریه شکل گرفته است که بنابرآن، بشار اسد تا سال آینده که موعد انتخابات ریاست جمهوری سر برسد، بر مسند قدرت خواهد ماند و پس از آن، دیگر در انتخابات نامزد نخواهد شد تا راه برای تشکیل حکومتی که مورد توافق قدرت‌های مذکور باشد، باز شود. در این فاصله هم به‌سوی تشکیل دولتی در سوریه گام برداشته خواهد شد که هم نظام کنونی حاکم بر سوریه در آن سهم داشته باشد و هم آنانی که مخالفان میانه رو توصیف می‌شوند. برخی دیگر از ناظران معتقدند که آمریکا عزم خود را جزم کرده که تا پیش از پایان ریاست جمهوری باراک اوباما، پرونده داعش را ببندد و در همین راستاست که به همپیمانی‌ وارد شده که ایران و روسیه هم در آن قرار دارند و متضمن همکاری با بشار اسد است.به نظر می‌رسد این معادله در حال شکل‌گیری که نشانی از عربستان سعودی در آن به چشم نمی‌خورد و از سوی دیگر بر بقای اسد تا یک‌سال آینده تاکید دارد، از دو منظر به ضرر نقش عربستان در بحران سوریه باشد: ۱- حذف یا تضعیف جدی داعش که در نبود آن و با توافق‌هایی که در حال شکل‌گیری است، نظم تازه‌ای در سوریه می‌تواند شکل بگیرد که سعودی‌ها در آن دخیل نبوده‌اند و در نتیجه، ممکن است از منافعش بی‌نصیب بمانند. زمانی این وضعیت برای سعودی‌ها بدتر خواهد شد که در عراق هم، شاهد تضعیف و حذف داعش هستیم که این به معنی افزایش نقش شیعیان همپیمان ایران است. ۲- حمایت نظامی ترکیه از بخشی از نیروهای مسلح اسلامگرا در سوریه که عمدتا به اخوان‌المسلمین گرایش دارند، می‌تواند آنها را در موضعی برتر نسبت به نیروهای دیگری قرار دهد که مورد حمایت عربستان سعودی‌اند و گرایش‌های افراطی‌تری دارند. آنچه مشخص است این موضوع است که گروه‌هایی در ساختار آینده سوریه مشارکت می‌کنند که چندان قرابتی با گروه‌های مورد حمایت عربستان ندارند و بیشتر به ترکیه نزدیکترند. همچنین چرخش دوباره قطر به سمت ترکیه که نزدیکی به آنکارا را به قرار گرفتن در کنار عربستان سعودی ترجیح می‌دهد، می‌تواند وضعیت را برای سعودی‌ها سخت‌تر کند. در نسخه روز چهارشنبه روزنامه سعودی الشرق‌الاوسط، هشدار داده شد که ترکیه در حال ارتکاب خطایی بزرگ است. روز پنج‌شنبه هم در الحیات، دیگر روزنامه مهم سعودی به ترکیه هشدار داده‌اند که قضیه به همین سادگی نیست و طرحی که در انداخته است، سرآغاز فصل تازه‌ای از جنگ خواهد بود. بنابراین، نگرانی سعودی‌ها از نادیده گرفته شدن در تعیین سرنوشت سوریه و سهم بردن از آن، می‌تواند آنها را بر آن دارد که بر پشتیبانی خود از نیروهای مسلح مورد حمایت خود در سوریه بیفزایند، حتی اگر این نیروها برای حفظ قلمرو خود یا کسب قلمرو بیشتر با نیروهای مورد حمایت ترکیه درگیر شوند.

کردها، و جه‌المصالحه

در آخرین تحولات میدانی، کردها که با اسد همکاری داشته‌اند؛ اکنون با نیروهای اسد درگیر شده‌اند. ارتش سوریه هم با کردها وارد تقابل شده و مواضع آنها را بمباران کرده است. از سوی دیگر ترکیه هشدار داده که کردها باید به شرق فرات بازگردند. در واقع ترکیه نمی‌تواند پدید آمدن یک موجودیت کردی مستقل را درون سوریه بپذیرد و تمامیت ارضی سوریه باید حفظ شود. برخی تحلیگران معتقدند عملیات «سپر فرات» ارتش ترکیه با موافقت ایران انجام گرفت و آمریکا در این راستا اعلام کرد که کردها باید تا شرق فرات عقب‌نشینی کنند. در این بین، پشتیبانی از نیروهای کرد می‌تواند برگه‌ای در دست سعودی‌ها باشد، به‌خصوص که در این راه خود را در کنار آمریکا می‌بینند. رسانه‌های عرب در پوشش سفر جو بایدن، معاون رئیس‌جمهور آمریکا به ترکیه به شکل گسترده‌ای بر جا انداختن این دیدگاه در ذهن مخاطبان تاکید کرده‌اند که بایدن به ترکیه گوشزد کرده که کردها خط قرمز آنها هستند و اجازه نخواهند داد کیان آنها در خطر قرار گیرد.به این ترتیب به نظر می‌رسد، چرخش سیاست ترکیه در قبال تحولات منطقه و به‌خصوص سوریه به معنی تغییر برخی معادلات سیاسی و میدانی است و حکایت از صف‌بندی‌های تازه در بحران سوریه ‌دارد.