پرنده اسطوره‌ای در ادبیات و فرهنگ ایران چه جایگاهی دارد؟
داستان پرواز هما در طالقان
دکتر محمد معین در ارتباط با هما گفته است: «هما پرنده‌ای است از راسته شکاربانان روز، با جثه‌ای قوی که جز استخوان نخورد و استخوان‌های بزرگ را از بلندی بر صخره‌ای فکند تا پس از قطعه شدن آن را بخورد. همای را عوام، فرخنده گیرند و گرامی شمرند.» سعدی در توصیف این پرنده می‌گوید: «همای بر همه مرغان از آن شرف دارد ـ که استخوان خورد و جانور نیازارد.» صادق هدایت نیز در مورد هما نوشته است: «جمعی گفته‌اند که آن کرکس است که مردار خورد و از آن جنس بسیار است و همای سعادت [در این میان] معروف است. چنانچه گویند سایه آن بر هر کس افتد، پادشاهی و دولت یابد و لغت همایون کنایه از این معنی است، یعنی سعادتمند»(صادق هدایت-نیرنگستان). اینکه عوام در موقع تشکر می‌گویند خدا سایه شما را از سر ما کم نکند، اشاره به همین مساله دارد.
با این پیشینه باید واکنش همراه با ذوق مردم ایران از دیدن هما در ارتفاعات البرز را طبیعی دانست. ماجرا این است که در روزهای اخیر تصویری از این پرنده افسانه‌ای منتشر شده که کاربران شبکه‌های مجازی را به واکنش‌های گسترده‌ای واداشته است. تصویر این پرنده دو ماه پیش در طالقان و توسط دو طبیعت‌گرد به ثبت رسید و آنها اخیرا فیلمش را در صفحه اینستاگرامی «سوفار» منتشر کرده‌اند. در دو روز اخیر درباره حضور این پرنده در فرهنگ و ادبیات ایران مطالب بسیاری گفته شده است. نکته جالب این است که در همین رابطه مقاله‌های زیادی نوشته شده و در پایان‌نامه‌های دانشگاهی بارها به آن اشاره شده است.
یکی دیگر از موضوعاتی که اکنون مورد توجه قرار گرفته لحظه اکتشاف تندیس هما از دل خاک در کاوش‌های تخت جمشید در سال ۱۳۱۰شمسی بوده است. کارشناسان گفته‌اند این نشان می‌دهد که هما در زمان ایران باستان نیز پرنده سعادت بوده‌است. قلمرو این پرنده وسیع است و در کوهستان‌های مرتفع و دورافتاده زندگی می‌کند و در غارهای مشرف به پرتگاه‌ها آشیانه می‌سازد. در میان حجم وسیعی از اظهارنظرها درباره این پرنده رشته توییتی از اکبر نعمتی، کارشناس مدیریت حیات‌وحش جامع، بوده است. او با اشاره به پرواز هما در طالقان نوشته است: «نام هما یا هومیه، هومایه، هومیا و هومایا در پهلوی به معنی فرخنده و خجسته در اوستا به‌وفور به کار رفته است. هما یا مرغ سعادت، با نام علمی Gypaetus barbatus از تیره یا خانواده Accipitridae بوده و نام انگلیسی آن کرکس ریش‌دار یا Bearded_Vulture است.
شاید براتون پارادوکس ایجاد شد که چرا یک کرکس یا لاشخور شد پرنده سعادت در باور ما ایرانی‌ها؟ بریم اول سراغ غذای این پرنده؛ بیش از ۸۰ درصد غذای هما مغز استخوان است و قادر است در کمتر از ۲۴ ساعت استخوان را به صورت کامل هضم نماید زیرا اسید معده هما زیاد است. هما مانند دیگر پرنده‌های شکاری علاقه‌ای به خوردن گوشت و لاشه ندارد و تغذیه اصلی این پرنده استخوان است. هما استخوان را در حین پرواز از ارتفاع بالا به زمین می‌اندازد تا به قطعات کوچک تبدیل شود و سپس اقدام به خوردن آن می‌کند. همچنین در نظر داشته باشید هما از لاک‌پشت و مارمولک نیز تغذیه می‌کند. هما در خاک‌های حاوی اکسید آهن با چنگال خود خاک حاوی اکسید آهن را بر‌می‌دارد و آن را روی پر و بالش می‌مالد تا مطمئن شود که به رنگ نارنجی آتشین تبدیل شده و ظاهری جدید به خود بگیرد و رفتار استتار یا دفاعی این پرنده است.»
این کارشناس حیات وحش در ادامه مطلبش نوشته است: «همای سعادت یا مرغ سعادت جایگاه ویژه‌ای در ادبیات و فرهنگ ایران زمین دارد و مشهور است که سایه‌اش بر سر هر که بیفتد، به خوشبختی، سعادت و کامیابی خواهد رسید. به همین دلیل نقش هما در بسیاری از سرستون‌های تخت جمشید وجود دارد و اشعار بسیاری در ادبیات پارسی سروده شده‌اند که هما نقشی اساسی در آنها دارد. هما در اصل پرنده‌ای استخوان‌خوار است، ایرانیان باستان چهار عنصر آب، باد، خاک و آتش را بسیار گرامی و مقدس می‌شمردند و آنها را به‌وجود‌آورنده هستی و گرداننده جهان می‌دانستند؛ تا آنجا که آیین بیشتر اقوام کهن ایرانی نیز همین عناصر طبیعت بوده است.
برای همین مردگان خود را در خاک دفن نمی‌کردند چون باور داشتند خاک نباید آلوده شود و نیاکان ما اجساد خود را در دخمه‌ها قرار می‌دادند. به اعتقاد آنها، اگر هما به سراغ جسدی می‌رفت، آن فرد در عالم جاودان سعادتمند و در دنیای بعد بهشتی می‌شد. در افسانه‌ها دیدنش موجب خوش‌یمنی بوده است. جالب است بدانید در ادبیات کهن پارسی هرگاه پادشاهی درمی‌گذشت و وی را وارثی برای جانشینی نبود، مردم را در میدانی جمع و همایی را رها می‌کردند، هما بر سر و شانه هر که می‌نشست آن فرد پادشاه سرزمین می‌شد.» او در پایان توضیح داده است: «برخلاف باورها پرنده کمیابی در ایران نیست هم در رشته‌کوه‌های البرز و هم زاگرس زندگی می‌کند اما از آنجایی که آشیانه‌اش را در بالای صخره‌ها انتخاب می‌کند دیدنش کمی سخت است، البته از لحاظ حفاظتی در آستانه تهدید قرار گرفته است.»
