شکل‌گیری داعش از گروه القاعده و در جریان جنگ عراق آغاز شد و عدم توجه به فعالیت‌های آن موجب شد تا این گروهک کوچک اکنون به یکی از معضلات اصلی سراسر جهان تبدیل شود. گروه تروریستی که نه تنها دو کشور همسایه ما را جولانگاه قتل‌عام افراد کرده است بلکه اعمال تروریستی آن تا فرانسه و بریتانیا نیز گسترده شده است. در وصف این گروه و جنایت‌های هولناک آن همه ما تقریبا موارد بیشماری را دیده و شنیده‌ایم. کشور امن ما نیز مورد حمله این گروه جانی قرار گرفت و متاسفانه در روزهای گذشته تعدادی از هموطنان خود را در حمله به مجلس شورای اسلامی و حرم مطهر امام خمینی(ره) از دست دادیم. در ادامه نگاهی به نحوه شکل‌گیری این گروه خواهیم انداخت.

ریشه داعش به گروه توحید و جهاد می‌رسد که در سال ۱۹۹۹ به رهبری ابومصعب الزرقاوی تاسیس شد و در سال ۲۰۰۴ به شبکه القاعده پیوست. پس از آن این گروه به القاعده عراق معروف شد. القاعده عراق که وارد جنگ با دولت و نیروهای آمریکایی مستقر در عراق شده بود، در سال ۲۰۰۶ با چندین گروه افراط‌گرای دیگر ائتلاف کرده و «مجلس شورای مجاهدین» را تشکیل داد. در ۱۳ اکتبر همین سال مجلس شورا به همراه چند گروه شورشی دیگر «دولت اسلامی عراق» را تشکیل داد. ابوایوب المصری و ابوعمر بغدادی دو رهبر اصلی دولت اسلامی عراق بودند که در ۱۸ آوریل ۲۰۱۰ در عملیات ارتش آمریکا کشته شدند و ابوبکر‌البغدادی جایگزین آنها شد. با آغاز جنگ داخلی سوریه نیروهای دولت اسلامی وارد سوریه نیز شدند و در ۸ آوریل ۲۰۱۳ نام «دولت اسلامی عراق و شام» را بر خود نهادند و از آن پس با نام مخفف داعش معروف شدند.

اما چرا جلوگیری از حملات داعش به کار بسیار دشواری تبدیل شده است؟ پرواضح است اگر قرار بود حملات تروریستی این گروه به نحوی پایه‌ریزی شود که عناصر اجرایی آن پس از حمله متواری شوند کار آنها بسیار دشوارتر بود و عملا در بسیاری از مناطق اجرای عملیات به دلیل داشتن نقشه فرار نشدنی یا با خسارات بسیار همراه بود. چنین کاری یعنی داشتن نقشه فرار برای مجریان عملیات تروریستی نیازمند طراحی دقیق نقشه، صرف هزینه و وقت زیاد خواهد بود و امکان شناسایی آنها در همین مراحل تا حد زیادی بالا می‌رود، اما داعش راه دیگری را انتخاب کرده است که چنین هزینه‌هایی را نکند. هدف آنها حمله به یک نقطه و کشتن هر فردی که سر راه خود می‌بینند است. تحت این شرایط هزینه‌های این گروه به‌شدت کاهش یافته و تمامی آن در هزینه از دست رفتن یک یا چند نیرو خلاصه می‌شود.

شاید تا دهه پیش کمتر کسی می‌توانست تصور کند که گروهی تشکیل شود که اعضای آن برای از بین بردن سایر انسان‌ها به‌راحتی حاضرند خود را منفجر کنند یا با علم اینکه قطعا کشته خواهند شد، اقدام به انجام عملیات تروریستی کنند. به دلیل برخورداری آنها از چنین عناصری است که این گروه توانسته است در اجرای عملیات خود به نقاط بسیاری حمله کند. برای مثال هیچ فردی تصور نمی‌کرد روزی در کشور ما به مجلس که از امن‌ترین نقاط کشور است حمله تروریستی شود، اما وقتی تروریست‌ها نقشه‌ای برای فرار ندارند و تنها یک طرح جلوی روی آنها است یعنی حمله به یک هدف و کشته شدن، آنگاه این فاکتور انگیزه و نیروی لازم برای چنین حملاتی را برای آنها فراهم می‌کند.

طی سال‌های گذشته عملکرد وزارت اطلاعات در این زمینه ستودنی بوده است و بارها و بارها این سازمان عملیات انتحاری این گروه را شناسایی و خنثی کرده است. اما در این میان یک بحث بسیار مهم که ممکن است ذهن همگان را به خود مشغول کرده باشد این مساله است که چگونه می‌شود یک انسان حاضر شود مقادیر زیادی مواد منفجره به خود ببندد و خود را منفجر کند؟ شاید تصور کنید هیچ انگیزه مادی در این میان دخیل نیست حتی اگر بگوییم منافع مادی زیادی نصیب خانواده‌های افراد وابسته به داعش می‌شود. برای درک این امر نیز باید مانند بسیاری از کنش‌های بشری به ریشه‌ها و انگیزه‌های روحی و روانی افراد توجه کرد. این پرسش بسیار مهمی است که چه انگیزه روحی و روانی افراد را راغب به وارد شدن به این گروه می‌کند؟ تحت چه شرایطی این تعداد زیاد از انسان‌ها گرد هم جمع می‌شوند و حاضرند هر کسی حتی کودک و زن را سر ببرند تا گروه آنها به هدف خود برسد؟

این چه هدفی است که شخص حتی به علم اینکه می‌داند به احتمال زیاد خودش در صورت رسیدن گروه به آن، در این دنیا نخواهد بود حاضر است برای آن جان خود را از دست بدهد؟ در حال حاضر بسیاری از محققان و روانشناسان در حال بررسی عوامل روانی موثر بر شکل‌گیری چنین نگرش خطرناکی در انسان هستند. جالب است بدانید محققان تروریسم دریافته‌اند که گروه داعش متشکل از افرادی با عقاید مذهبی افراطی نیست بلکه محلی برای تجمع افراد طرد شده از برخی جوانب و برخی معترضین به حکومت‌ها است. تقریبا تمامی ریشه‌های شکل‌گیری این گروه و عضویت افراد در آن‌را باید ناشی از هویت از دست رفته آنان و نادیده گرفته شدنشان دانست تا اعتقاد به اینکه کشتن تعدادی از کفار (از دید داعش) راهی است برای ورود به بهشت. این حقایقی است که محققان از سال ۱۹۸۰ تاکنون در رابطه با تروریسم و به‌طور خاص در سال‌های اخیر در مورد داعش به‌دست آورده‌اند.