اگر زلزله بیاید!

یک هفته گذشته از حادثه آتش‌سوزی و فروریزش ساختمان پلاسکو، درس‌هایی برای مسوولان مدیریت بحران در زمینه میزان آمادگی واقعی پایتخت در برابر زلزله بزرگ به جا گذاشت که محتوای آن، فعلا نگرانی صاحب‌نظران حوزه امداد و نجات و افرادی که میزان خسارت و تخریب در اثر زلزله ریشتر بالا در تهران را برآورد کرده‌اند، چندین برابر افزایش داده است.در فاجعه پلاسکو، حدود ۹ تا ۱۰ درصد از ظرفیت ناوگان آتش‌نشانی به خدمت گرفته شد که البته با توجه به دغدغه مشترک نیروهای امداد برای مهار سریع این حادثه، حضور عوامل مربوطه،‌ بیش از این اعلام شد.در پایتخت تعداد ایستگاه‌های آتش‌نشانی کمتر از ۱۳۰ ایستگاه است که حدود ۱۱ ایستگاه به محل اعزام شدند.

حال چنانچه یک زلزله بزرگ در تهران، به تخریب کامل املاک مسکونی فقط ۱۰ محله از دست کم ۱۰۰ محله فرسوده و کلنگی شهر تهران منجر شود، آیا با امکانات موجود، عملیات امداد و نجات آسیب‌دیدگان زلزله -که قطعا حجم تلفات در بافت فرسوده بیشتر از سایر مناطق دیگر شهر است- موفقیت‌آمیز خواهد بود؟این پرسش زمانی ترسناک‌تر خواهد شد که مشخص شود غالب معابر در بافت‌های فرسوده، به هیچ‌وجه قابل تردد برای ورود خودروهای سنگین امداد و نجات -جرثقیل و تجهیزات آتش‌نشانی- نیست.در حادثه پلاسکو، چون که سه طرف این ساختمان در فواصل میانی، به سفارتخانه‌ها اختصاص داشت، فضای باز جلوی این بناها، امکان استقرار ماشین‌آلات حجیم برای امدادرسانی و مهار حریق را امکان‌‌پذیر کرد.

اما این شکل عملیات در محله‌های بافت فرسوده، شاید امکان‌پذیر نباشد.

شکل آتش‌سوزی ساختمان پلاسکو می‌توانست قابل پیش‌بینی باشد که بعد از حداقل ۲ تا ۳ ساعت، احتمال ریزش ساختمان وجود خواهد داشت. این اتفاق به معنای آن است که هر نوع بروز حادثه مشابه پلاسکو،‌ باید بلافاصله به ممنوعیت کامل ورود افراد به ساختمان آتش گرفته منجر شود و حتی نیروهای امداد تا حد امکان از حضور طولانی‌مدت در داخل بنا خودداری کنند.آتش‌سوزی در ساختمان‌های بلند،‌ پیش از آن که به نیروی انسانی اطفای حریق وابسته باشد باید توسط سیستم‌های اطفای حریق خودکار نصب شده در داخل سازه، مهار شود. اما قدیمی بودن ساختمان پلاسکو از یک‌سو و کم‌توجهی به تجهیز سازه به امکانات هوشمند اطفاء حریق، کار امدادرسانی را سخت کرد و هزینه جبران‌ناپذیر انسانی و اجتماعی آن را افزایش داد.برخی کارشناسان معتقدند: گرچه گفته شده که علت وقوع آتش‌سوزی خطای انسانی بوده است ولی با توجه به اینکه این ساختمان به‌عنوان یک ساختمان با تعداد واحد کسبی زیاد و بی‌شمار بوده، صاحبان ساختمان موظف بوده‌اند موازین فنی را در نگهداری ساختمان رعایت کنند و آن را به سیستم‌های هوشمند اطفای حریق و سایر جوانب فنی مجهز نمایند.

در اخبار منتشر شده روزهای اخیر، این موضوع به کرات مطرح شده که نهادهای مسوول پیشگیری حریق و مدیریت بحران، اخطارهای متعدد بابت ناایمن بودن ساختمان پلاسکو و سایر ساختمان‌های بلند، به ساکنان ساختمان ابلاغ کرده بودند. این در حالی است که گروهی از کارشناسان شهری و برنامه‌نویس حوزه شهرداری‌ها، تاکید می‌کنند: مسوولیت مدیران شهری در برابر تهدیدهایی که می‌تواند به حریق و آتش‌سوزی در شهر منجر شود، در حد اخطار نیست بلکه باید پس از پایان مهلت اخطار، شهرداری‌ها راسا به بحث ایمن‌سازی ساختمان‌ها ورود کرده و هزینه آن را با ۱۵ درصد اضافه‌تر، از مالکان دریافت کنند.هرچند در متن قانون شهرداری‌ها، درباره نحوه تامین مالی برای اقدام مستقیم شهرداری‌ها به ایمن‌سازی ساختمان‌های پرخطر، راهکاری تعیین نشده است اما گفته می‌شود نحوه وصول هزینه پیشگیری از حریق در ساختمان‌های تجاری و اماکن عمومی پرخطر، می‌تواند از مسیر دریافت عوارض کسب و پیشه باشد.مبلغی که شهرداری برای ایمن‌سازی ساختمان‌های مرکز فعالیت تجاری و کسب‌وکار هزینه می‌کند در جریان اخذ عوارض کسب و پیشه،‌ قابل وصول است.رفع خطر از ساختمان‌های مستعد آتش یک راهکار تجربه شده دیگر هم دارد و آن مدلی است که کشور ژاپن مهارت خاصی در انجام آن پیدا کرده است.

در ژاپن، همه بهره‌برداران ساختمانی به داشتن بیمه‌نامه‌های با مهلت زمانی نامحدود، مکلف هستند. صاحبان واحدهای تجاری نیز برای دریافت پروانه کسب، باید ابتدا بیمه‌نامه ایمنی دریافت کنند.با اجرای بیمه اجباری ایمنی در ساختمان‌های پرخطر، مالکان و بهره‌برداران ساختمان‌های تجاری، انبارها و کارگاه‌های تولید داخل شهرها موظف به استخدام مدیریت بهره‌برداری خواهند شد. دراین‌باره، یک عضو هیات ‌علمی مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران، معتقد است: در ایران برخلاف خیلی از کشورها، اصولا «مدیریت در دوره بهره‌برداری» امر فراموش شده و به غفلت واگذار شده‌ای است که پیام آن عدم نیاز به مراقبت از بنا پس از پایان مراحل ساخت و آغاز مراحل بهره‌برداری از بناست. در حالی که برای تضمین سلامت و ایمنی بنا و امکان استفاده از آن در کاربری خاصی که برای آن ساخته شده، قطعا اقداماتی به‌طور مستمر و همین‌طور به‌طور دوره‌ای و در توالی زمانی مشخص باید صورت پذیرد تا سلامت و ایمنی و پایداری بنا را دست‌یافتنی کند. این امر به‌خصوص وقتی که تغییراتی در مشخصات فیزیکی بنا یا کاربری آن داده شود، امری که روند استهلاک را معمولا تشدید می‌کند، ضروری و واجب‌تر است. حمیده امکچی تاکید می‌کند: ضوابط و مقررات لازم برای مدیریت بهره‌برداری از ساختمان‌ها به دلیل سابقه طولانی درخصوص برپایی مجموعه‌های ساختمانی در کشورهایی که پیشگام ساخت این نوع بناها بودند، در جهان وجود دارد و به راحتی می‌توان برای استفاده در مجموعه‌های ساختمانی کشور از آنها بهره جست و راهبری امر مدیریت در دوره بهره‌برداری و تعمیر و نگهداری را در این مجموعه‌ها که تاکنون مغفول مانده بود برای تضمین ایمنی و قابل استفاده بودن متناسب با دوره عمر مورد انتظار بنا به کار بست. نکته مهمی که درخصوص ساختمان پلاسکو باید به‌شدت مورد تاکید قرار گیرد آسیب شدیدی است که این ساختمان، همانند موارد مشابه، از فقدان امر مدیریت بهره‌برداری دیده است، به‌خصوص که تغییر کاربری و تبدیل برخی از واحدهای این مجموعه از دفاتر کار و امور اداری به تولیدی و امور خدماتی از پیش برنامه‌ریزی نشده، الزام به رعایت ضوابطی را مطرح می‌ساخت که درصورت وجود سیستمی از مدیریت بهره‌برداری فعال، قادر به کنترل آثار مخرب منتهی به کاهش کیفیت بنا و تشدید روند استهلاک در ساختمان می‌شد. بهره‌برداران ساختمان‌های تجاری بعد از استخدام مدیریت بهره‌برداری،‌ باید در مورد آنچه مدیر در ارتباط با تجهیز ساختمان به امکانات ایمنی و اطفای حریق، حکم می‌کند، همکاری کنند و هزینه‌های پیشگیری از آتش‌سوزی را سرمایه‌گذاری و اهرم جلوگیری از زیان کلی در آینده، تلقی نمایند.