در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس بررسی شد
الگوی آمریکایی مناطق آزاد
بر اساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس مناطق تجارت خارجی یا مناطق آزاد در آمریکا با هدف افزایش سرعت بازرگانی خارجی، تشویق تجارت بین‌المللی و افزایش صادرات، از فعالیت‌هایی نظیر انبارش و ذخیره‌سازی، امور نمایشگاهی، مونتاژ، تولید و پردازش کالا بدون انجام تشریفات عمومی در محدوده منطقه حمایت می‌کنند. این مناطق بیش از ١٥درصد تولید ناخالص در بخش تولید و ١٨درصد ارزش‌افزوده این بخش را در آمریکا تشکیل می‌دهند؛ البته بخش قابل‌توجهی از تجارت مناطق تجارت خارجی شامل واردات مواد اولیه و همچنین صادرات محصولات تولیدشده، به سرزمین اصلی است.
مناطق آزاد آمریکا بر توسعه تولید و تجارت خارجی تمرکز کرده‌اند و بر این اساس امتیازاتی نظیر خرده‌فروشی‌‌‌‌کالا (از جمله اقلام وارداتی) جایگاهی در فعالیت این مناطق ندارند. در اغلب مناطق آزاد آمریکا که از وسعت محدودی برخوردارند، یک یا چند فعالیت تخصصی انجام می‌‌‌‌پذیرد. تعیین سازوکار نظارت و ارزیابی مناطق آزاد (تصمیم‌گیری درخصوص تداوم یا عدم‌تداوم فعالیت‌های تعیین‌شده در منطقه)، استفاده از ظرفیت بخش‌خصوصی در اداره مناطق آزاد، شفافیت در صدور مجوزهای فعالیت و توجه به دغدغه تولیدکنندگان داخلی در مراحل صدور مجوز یا تعیین تعرفه ترجیحی برای فعالان این مناطق، از جمله ویژگی‌های مناطق آزاد آمریکا محسوب می‌شود.
تاریخچه مناطق آزاد آمریکا
برنامه ایجاد مناطقی تحت‌عنوان مناطق آزاد تجاری در آمریکا در سال١٩٣٤ و براساس قانون مناطق تجارت خارجی شکل‌گرفت. این قانون یکی از مهم‌ترین قوانینی است که در جهت کاهش برخی اثرات مخرب تعرفه‌‌‌‌ها در آمریکا تصویب شده‌است.اگرچه ایده اولیه ایجاد این مناطق در سال١٩٣٤ شکل‌گرفت، اما بلوغ چنین ایده‌هایی تا نیم‌‌‌‌قرن در ایالات‌متحده آمریکا به طول انجامید. مناطق ویژه اقتصادی در آمریکا درنتیجه تغییرات مهم قوانین در سال‌های ١٩٥٠ و ١٩٨٠ رشد چشمگیری داشتند. این مناطق به‌‌‌‌طور قابل‌توجهی تعرفه را برای شرکت‌های حاضر در مناطق کاهش دادند و این سیاست، مناطق را برای استفاده‌کنندگان از کالاهای واسطه‌‌‌‌ای خارجی جذاب‌‌‌‌تر کرد. با گسترش این مناطق، تولیدکنندگان داخلی کالاهای مشابه در آمریکا (مستقر در سرزمین اصلی و خارج از مناطق) از این رخداد نگران بودند و با انجام لابی‌‌‌‌هایی در سطح کنگره، قوانین را به‌‌‌‌شکلی اصلاح کردند که شامل حمایت از کالاهای تولید داخل نیز باشد، لذا برنامه آمریکا برای ایجاد مناطق تجارت خارجی و قانون مربوطه در سال١٩٣٤ و در بحبوبه رکود بزرگ تصویب شد.
در این قانون، شرایط و استانداردهای فیزیکی برای هر منطقه، تایید درخواست‌ها و الزامات عملیات هر منطقه تعیین شده‌است. اولین و احتمالا مهم‌ترین رخداد، تغییر برنامه مناطق تجارت خارجی برای اجازه‌دادن به فعالیت‌های تولیدی بود؛ قانون اولیه مناطق تجارت خارجی (١٩٣٤)، تولید در مناطق را ممنوع اعلام کرده‌بود زیرا برخی نگران بودند که ترویج واردات قطعات ارزان‌تر برای استفاده در فرآیند تولید، به تولیدکنندگان داخلی همان قطعات آسیب برساند، اما این مدل نتوانست دوام بیاورد و در سال١٩٥٠، کنگره، قانون مناطق تجارت خارجی را اصلاح کرد تا اجازه تولید در مناطق را بدهد. براساس مصوبات وزارت خزانه‌‌‌‌داری آمریکا در سال‌های ١٩٨٠ و ١٩٨٢، تولیدکنندگان مناطق تجارت خارجی از پرداخت عوارض مربوط به ارزش‌افزوده، مبادله و حمل‌ونقل کالای وارداتی معاف شدند.
انواع مناطق آزاد
بهصورت کلی مناطق آزاد تجاری در ایالات‌متحده آمریکا را می‌توان در دو نوع کلی معرفی کرد. نوع اول عبارت است از مناطق اصلی که با نام سایت‌‌‌‌های مگنت (مغناطیسی) نیز شناخته می‌شوند و به‌‌‌‌طور معمول در پارک‌های صنعتی یا بندرگاه‌ها مستقر شده‌اند. این مناطق اهداف کلی‌‌‌‌تری نسبت به نوع دوم دارند و تحت‌شمول و نظارت گمرک ایالات‌متحده هستند. نوع دوم که با نام مناطق فرعی شناخته می‌شوند جهت بهره‌بردن شرکت‌های خاص تایید می‌شوند. مناطق فرعی از لحاظ تکنولوژیکی تحت‌‌‌‌تاثیر مناطق نوع اول هستند، اما عملکرد خاص خود را دارند. معمولا مناطق فرعی فقط برای یک نوع فعالیت تجاری طراحی شده‌اند. بررسی‌ها نشان می‌دهد که تولیدات انجام‌شده در این مناطق جهت اهداف صادراتی نبوده و بخش قابل‌توجهی از تولیدات، برای مصرف در بازار داخلی است. این شرایط در مناطق ویژه اقتصادی کشورهای ثروتمند مانند بسیاری از کشورهای اروپایی نیز دیده می‌شود.
اگرچه بیشتر مناطق تجارت خارجی در آمریکا معمولا نزدیک بندرها قرار دارند، اما همه آنها محدود به چنین مناطق جغرافیایی نمی‌شوند. همانگونه که پیش‌‌‌‌تر اشاره شد، ویژگی مهم برخی از مناطق آمریکا این است که راه‌اندازی و اجرای چنین مناطقی مکان‌محور نیست، بلکه در صورت تقاضای یک شرکت جهت استفاده از مزایای منطقه با این شرط که در فاصله ٦٠ مایلی مبادی ورودی کشور قرار داشته‌باشد و در صورت موافقت با این درخواست، در همان محل شرکت یا کارخانه، مرزهای گمرکی ترسیم می‌شود. برخلاف شیوه راه‌اندازی سایر مناطق که در آن محدوده‌ای از کشور به‌عنوان مناطق آزاد تجاری درنظر گرفته می‌شود، زیرساخت‌هایی برای آن منطقه فراهم می‌شود و سپس شرکت‌هایی در آن مناطق شروع به فعالیت می‌کنند. در این شیوه، در محدوده‌هایی که زیرساخت مناسبی دارند، اما مرزی نیستند، امکان بررسی تقاضای ایجاد منطقه آزاد وجود خواهد داشت.
مشوقها و معافیت‌ها
مناطق آزاد در آمریکا مزایای زیادی را به شرکت‌های تجاری ارائه می‌کنند. یکی از امتیازات این مناطق کاهش عوارض در شرایط تعرفه معکوس است. مزایای تعرفه معکوس زمانی وجود دارد که نرخ عوارض مربوط به کالای تمام‌شده پایین‌تر از نرخ عوارض مربوط به اجزا و قطعات باشد، در نتیجه در مرحله واردات، تولیدات منطقه به سرزمین اصلی، اگر عوارض گمرکی اجزا و قطعات خارجی به‌کار رفته در محصول نهایی تولیدشده در منطقه، بیشتر از عوارض واردات کالای نهایی مشابه باشد، عوارض کمتر (یعنی تعرفه محصول نهایی) لحاظ می‌شود.معافیت گمرکی واردات به محدوده منطقه، دیگر مزیت مناطق آزاد آمریکایی است. واردات قطعات یا مواد اولیه به منطقه آزاد تجاری، مستلزم پرداخت هیچ‌‌‌‌گونه حقوق گمرکی نیست و عوارض گمرکی تنها زمانی پرداخت می‌شود که کالا از منطقه برای مصرف به قلمرو گمرکی ایالات‌متحده منتقل شود.
همچنین معافیت گمرکی صادرات مجدد به شرکت‌های فعال در مناطق آزاد تعلق می‌گیرد. تعرفه گمرکی بر کالاهایی که از طریق این مناطق وارد خاک ایالات‌متحده می‌شوند و سپس به خارج از مرزهای این کشور صادرات مجدد می‌شوند، تعلق نمی‌گیرد.مناطق آزاد به شرکت‌ها اجازه می‌دهند کالاها را با استفاده از امتیازاتی نظیر کاهش در تعرفه‌های مالیاتی، تعویق در پرداخت تعرفه‌‌‌‌ها یا معافیت از پرداخت عوارض تعرفه‌‌‌‌ای وارد کنند، در نتیجه با بهره‌گیری از برنامه مناطق تجارت خارجی ایالات‌متحده، شرکت‌ها می‌توانند در هزینه‌های خود به مقدار قابل‌توجهی صرفه‌جویی کنند. تعویق مالیات‌های گمرکی و مالیات‌های غیرمستقیم تا رسیدن کالاهای واردشده به مناطق نهایی که خارج از مناطق آزاد تجاری ایالات‌متحده آمریکا هستند، یکی دیگر از امتیازات قابل‌‌‌‌توجه این مناطق است.
در این مناطق هزینه تعمیر و نگه‌‌‌‌داری بندر به‌‌‌‌جای پرداخت در لحظه ورود، بهصورت سه‌‌‌‌ماهه پرداخت می‌شود. همچنین مناطق آزاد تجاری در ایالات‌متحده به شرکت‌ها اجازه می‌دهد تا کالاهای خود را به‌‌‌‌طور نامحدود در این منطقه نگه‌‌‌‌داری کنند. به‌‌‌‌عبارت دیگر محدودیت زمانی برای ذخیره و انبار کالاهایی که در مناطق آزاد تجاری هستند، وجود ندارد. معافیت‌های مالیاتی امتیاز دیگری برای شرکت‌های فعال در مناطق آزاد است. معافیت از مالیات بر ارزش معامله و دارایی و مالیات‌های ایالتی (مانند مالیات بر دارایی) درحالتی‌‌‌‌که کالاها در مناطق آزاد تجاری هستند، برقرار است. همچنین شرکت‌هایی که اقدام به واردات کالاها و مواد خامی می‌کنند که قراردادهای متقابل با دولت یا ارتش ایالات‌متحده دارند، معافیت ١٠٠درصدی مالیاتی دارند.
ساختار اداری مناطق آزاد در آمریکا
مناطق تجارت خارجی براساس مجموعه مقررات هیاترئیسه مناطق تجارت خارجی و مقررات گمرک آمریکا اداره می‌شود. در حالت کلی هیاترئیسه مناطق تجارت خارجی، مسوولیت تاسیس، نگه‌‌‌‌داری و مدیریت مناطق تجارت خارجی را براساس قانون این مناطق برعهده دارند. به‌علاوه هر نوع سوال یا درخواستی در زمینه‌‌‌‌های مختلف تولیدی، فعالیت‌های مجاز و اجزای این مناطق صرفا توسط هیاترئیسه پاسخ‌داده می‌شود. این درحالی است که گمرک آمریکا صرفا مسوولیت اجرای قانون حقوق و عوارض و سایر قوانین مرتبط با آن را برعهده دارد. بر اساس قانون، ریاست هیاترئیسه مناطق تجارت خارجی برعهده وزیر بازرگانی است.
هیاترئیسه اختیارات، وظایف و مسوولیت‌های قانونی همچون تجویز قوانین و مقررات مرتبط با این مناطق، اعطای کمک‌های مالی به مناطق و تایید اصلاحات در پروژه اصلی منطقه، تایید فعالیت‌های تولیدی و پردازشی در منطقه و تعیین مصادیق و مواردی که‌‌‌‌صرفا محل تصمیم هیاترئیسه است را برعهده دارد. همچنین تجدیدنظر‌کردن درخصوص تصمیمات معاون یا دستیار اجرایی وزیر بازرگانی در زمینه واردات، بازرسی از دارایی‌ها، بررسی فعالیت‌ها و حساب‌های صاحب‌‌‌‌امتیاز یا بهره‌بردار، ارائه گزارش سالانه عملکرد مناطق به کنگره و لغو امتیاز دارنده امتیاز مناطق از دیگر اختیارات هیاترئیسه مناطق تجارت خارجی در آمریکا است.
نقش گمرک آمریکا در مناطق آزاد
اکثر امور مربوط به حقوق و عوارض و مسوولیت‌های وزارت خزانه‌‌‌‌داری در این مناطق براساس قانون FTZ برعهده گمرک است. این فعالیت‌ها شامل آماده‌سازی و اجرای قوانین و مقررات تایید شده توسط وزارت خزانه‌‌‌‌داری و تخصیص نیروی گمرکی لازم جهت انجام وظایف در این مناطق می‌شود. بااین‌حال گمرک آمریکا در موارد غیرگمرکی مرتبط با این مناطق، نماینده وزارت خزانه‌‌‌‌داری محسوب نمی‌شود. دغدغه و هدف اصلی گمرک آمریکا در این مناطق عبارت است از :کنترل ورود و خروج کالاها به این مناطق، محافظت از منافع تجاری دولت و حصول اطمینان از رعایت الزامات قانونی در فعالیت‌های این مناطق. مطابق با نقش گمرک به‌عنوان یک نهاد با اختیارات قانونی، این نهاد از هر نوع تشویق یا عدم‌تشویق نسبت به تاسیس یا استفاده از مناطق تجارت خارجی پرهیز می‌کند. کارمندان گمرک حق ندارند هیچ نوع پیشنهادی به طرفین، نسبت به اولویت‌‌‌‌‌دادن یک منطقه نسبت به مناطق دیگر یا استفاده از یک منطقه به‌‌‌‌جای استفاده از سایر امکانات و مکانیزم‌های موجود در قلمرو گمرکی را ارائه بدهند.
مهم‌ترین منطقه‌های آزاد
در آمریکا مناطق ویژه اقتصادی یا همان مناطق تجارت خارجی نقش مهمی در اقتصاد این کشور دارند. این مناطق تقریبا یک‌‌‌‌ششم کل تولیدات آمریکا را به خود اختصاص می‌دهند. حدود یک‌‌‌‌هشتم (معادل ١٠ تا ١٢درصد) ارزش کل واردات آمریکا و ٢٨درصد واردات مشمول مالیات، از طریق این مناطق صورت می‌گیرد که مجموعا منجر به تعویق یا بخشودگی ١٧میلیارد دلار عوارض از سال٢٠١١ تا ٢٠١٥ شده‌است. مناطق مذکور بیش از ١٥درصد کل محصول ناخالص در بخش تولید و ساخت و ١٨درصد ارزش‌افزوده این بخش را در آمریکا تشکیل می‌دهند.آخرین داده‌ها که مربوط به سال٢٠٢١ است، نشان می‌دهد که در بین ایالت‌‌‌‌ها، ایالت تگزاس در حوزه‌های صادرات محصولات تولیدشده در منطقه و فعالیت‌های انبارش و توزیع با ارزش حدود ١٠میلیارد دلار، دارای فعال‌ترین مناطق آزاد تجاری در آمریکا است.
همچنین این ایالت در محموله‌‌‌‌های واردشده به خاک آمریکا به‌عنوان مواد خام جهت استفاده در فعالیت‌های تولیدی این کشور، در رتبه اول قرار دارد. بعد از تگزاس ایالت‌‌‌‌هایی مثل لوئیزیانا، آلاباما، فلوریدا، کالیفرنیا و کارولینای‌جنوبی در جایگاه‌های بعدی قرار می‌گیرند. ارزش کل کالاهای صادرشده از طریق این مناطق در آمریکا ۱۲۳.۶میلیارد دلار بوده‌است. بر اساس آمارها، تگزاس در هر دو بخش صادرات و واردات رتبه اول را به خود اختصاص داده‌است. در بخش صادراتی ایالت‌‌‌‌های لوئیزیانا، کارولینای جنوبی و کالیفرنیا به‌‌‌‌ترتیب در رتبه‌‌‌‌های دوم تا چهارم قرارگرفته‌‌‌‌اند. همچنین در بخش کالاهای وارداتی از طریق مناطق آزاد تجاری، ایالت‌‌‌‌های کالیفرنیا، لوئیزیانا و ایلینویز، رتبه‌‌‌‌های دوم تا چهارم را به خود اختصاص داده‌اند.
آمارهای مناطق آزاد
آمارهای ارزش صادرات انجام‌شده از طریق مناطق آزاد تجاری را در طول سال‌های ٢٠٠١ تا ٢٠٢١ نشان می‌دهد که در طول سال‌های یادشده روند کلی میزان صادرات از طریق این مناطق افزایشی بوده‌است، به‌طوری‌که در طول بیست سال(٢٠٠١ تا ٢٠٢١) ارزش صادرات از طریق این مناطق بیش از ٥٨٣درصد افزایش داشته‌است. همانگونه که پیش‌‌‌‌تر اشاره شد، صادرات از طریق مناطق آزاد آمریکا به کشورهای خارجی حدود ١٢٣میلیارد دلار است. سهم صادرات این مناطق به خارج از کشور حدود ٥ الی ٧درصد کل صادرات آمریکاست.بخش قابل‌توجهی از تولیدات مناطق تجارت خارجی آمریکا به سرزمین اصلی ارسال می‌شود. آمارها نشان می‌دهد که حدود ١٧درصد تولیدات مناطق تجارت خارجی به خارج از کشور صادرشده و مابقی (٨٣درصد) به داخل کشور ارسال می‌شود، لذا به‌نظر می‌رسد اغلب مناطق تجارت خارجی آمریکا بازار داخلی این کشور را هدف قرارداده و فعالیت‌های خود را توسعه می‌دهند.
همچنین طبق آخرین آمار موجود که در گزارش‌های سالانه دفتر مناطق آزاد تجاری آمریکا منتشر شده‌است، ارزش کل کالاهای واردشده به خاک آمریکا از طریق این مناطق در سال٢٠٢١، حدود ۸۳۵.۶میلیارد دلار بوده که در مقایسه با سال‌قبل از آن (٦٢٥میلیارد دلار)، افزایش یافته‌است. بزرگ‌ترین صنایعی که فعالیت تولیدی این مناطق را به خود اختصاص داده‌اند شامل بخش‌های پالایش نفت، خودروسازی، الکترونیک، داروسازی، ماشین‌آلات و تجهیزات بوده‌است. حدود ٦٣درصد اقلامی که وارد مناطق تجارت خارجی می‌شوند، در فعالیت تولیدی قرارگرفته و مابقی (حدود ٣٧درصد) در انبارها و سایر فعالیت‌های لجستیکی استفاده می‌شوند. تقریبا معادل ١٠درصد از واردات آمریکا از طریق مناطق تجارت خارجی انجام می‌‌‌‌پذیرد.
براساس گزارش کنگره آمریکا طی سال‌های ٢٠٠٠ تا ٢٠١٨ بخش عمده محصولات خارجی واردشده به مناطق تجارت خارجی شامل محصولات نفتی و پتروشیمی، وسایل نقلیه و قطعات خودرو و قطعات الکترونیک می‌شود. در سال٢٠١٨ سهم محصولات نفتی و پتروشیمی معادل ٢٥درصد، سهم وسایل نقلیه و قطعات خودرو معادل ١٧درصد و سهم قطعات الکترونیک معادل ١٦درصد بوده‌است. همچنین بررسی‌‌‌‌های آخرین گزارش منتشرشده درخصوص عملکرد مناطق تجارت خارجی آمریکا نشان می‌دهد بیش از ٤٨٠هزار نفر به‌‌‌‌طور مستقیم در این مناطق مشغول به‌کار هستند که ٧٨درصد آن در بخش تولیدی و ٢٢درصد در بخش انبار و توزیع مشغول به‌کار هستند. در نهایت می‌توان گفت که مناطق آزاد آمریکا، نقش قابل‌توجهی در اقتصاد این کشور دارند. تولیدکنندگان در این مناطق بیشتر بازارهای داخلی را هدف قرار داده و توانسته‌‌‌‌اند اشتغال‌زایی قابل‌توجهی را ایجاد کنند، به‌همین‌دلیل مجموعا می‌توان مناطق آزاد در آمریکا را جزو مناطق آزاد موفق جهان ارزیابی کرد.
