همگرایی یا واگرایی صنعت فولاد و بخش معدن؟
ابراهیم همتی* روابط کارخانه‌های فولادی و ریخته‌گری با تولیدکنندگان مواد معدنی و فروآلیاژی تحت تاثیر ارتباط این صنایع با وزارت صنعت، معدن و تجارت و حمایت از واردات در ایران، تا‌کنون شکننده بوده است. با افزایش تحریم‌ها و پس از کاهش صادرات سنگ‌آهن و واردات مواد اولیه فروآلیاژی، بی‌اعتمادی طرفین نسبت به یکدیگر به مقدار زیادی فروکش کرده است.

سابقه تاریخی روابط
صنعت فولاد و معدن
از لحاظ تاریخی پیش از انقلاب صنعت نوپای فولاد به عنوان یک صنعت ملی و متحد نزدیک صنعت کشور، مایل به ایجاد ارتباط موثر با بخش معدن نبود. هر چند دولت در آن زمان و در اواسط دهه ۱۳۴۰ موجودیت صنعت معدن کشور را به رسمیت شناخت و در سال‌های آغازین دهه ۱۳۵۰ نیز توسعه آن را در برنامه‌های توسعه صنعتی کشور گنجاند، با وجود این، با توجه به وابستگی شدید کشور به غرب و حفظ منافع شرکت‌های بزرگ خارجی توسط دولت‌های وقت، دو صنعت مهم فولاد و معدن هیچ گونه روابط استراتژیک و قابل توجهی با یکدیگر نداشتند و عموما نیز منافع خود را در تقابل با یکدیگر جست‌وجو می‌کردند.
با پیروزی انقلاب اسلامی ایران و متعاقب آن شروع جنگ تحمیلی طی دهه ۱۳۶۰ به غیر از همکاری‌های محدود فرآوری در چارچوب الزامات وزارت صنایع وقت، روابط تجاری و اقتصادی دو صنعت محدود و ضعیف و حتی در بعضی موارد تحت تاثیر مشکلات اقتصادی دوران جنگ تحمیلی فاقد کارآیی لازم برای رفع نیازهای کشور بود. در طول دهه ۱۳۷۰ نیز میزان تجارت و مبادلات کالایی و مالی میان صنعت فولاد و معدن بسیار ناچیز و بخش معدن نیز از سرمایه‌گذاری کلان صنعت فولاد بی‌بهره بود.
بالاترین میزان مراودات میان صنعت فولاد و بخش معدن مربوط به سال ۱۳۹۱ است که در حدود ۳/۷ میلیارد دلار بوده، حال آنکه حجم پروژه‌های مشترک بسیار پایین و در حدود ۷۵۰ میلیون دلار است. در حال حاضر، کارخانه‌های فولاد امیدوارند که با همتایان معدنی و فروآلیاژی خود در پروژه‌های فولاد و فرآوری ایران سهیم شوند و فعالیت‌های تولیدی را در حوزه‌های فرآوری ایران نیز گسترش دهند.
زمینه‌های ایجاد شده برای همکاری صنعت فولاد و معدن
بسیاری از فعالان سیاسی و اقتصادی فعال در حوزه صنعت فولاد ایران معتقدند تشدید تحریم‌های اقتصادی غرب و خروج شرکت‌های بزرگ خارجی از بازار روبه رشد ایران و عواقب بعدی آن به‌ویژه نظر بعضی از مقامات سیاسی و اقتصادی کشور مبنی بر غیرقابل اتکا بودن شرکت‌های غربی، سبب شد تا بخش معدن و فرآوری توجیه شود که به صنعت فولاد نیاز دارد. از سوی دیگر، کاهش واردات و صادرات مواد معدنی و فرآوری شده و انزوای فزاینده شرکت‌های بزرگ معدنی که به دنبال شرکای جدید در کشور بودند، کارخانه‌های بزرگ فولاد را مجبور کرد تا برای تامین مواد اولیه مورد نیاز به دنبال دوستان جدید و شرکای مطمئن داخلی باشند و روابط خود را با صنایع معدنی و فروآلیاژی گسترش دهند که در این میان صنعت فرآوری با ذخایر عظیم معدنی غنی و نفوذ قوی در وزارت صنعت، معدن و تجارت در ایران، یک انتخاب عالی بود.
پیش از اجرای تحریم‌های مالی علیه شرکت‌های ایرانی، صنعت فولاد شرکت‌های بزرگ معدنی را در صادرات بی‌ضابطه سنگ‌آهن و فروآلیاژها مقصر می‌شناخت و همچنین از اینکه شرکت‌های معدنی در پی گسترش صادرات در محدوده فعالیت شرکت‌های بزرگ فولادسازی هستند، گله‌مند بود. اما در حال حاضر صنعت فولاد به این نکته می‌اندیشد که بهبود روابط با صنعت فرآوری به این صنعت اجازه می‌دهد که روابط خود با بنگاه‌های مالی جهان را که آشکارا دنباله رو بهبود روابط با ایران هستند، بهبود بخشد. به این معنی که با گسترش روابط شرکت‌های فولادی با شرکت‌های معدنی و فرآوری، شرکت‌های بزرگ فولادسازی جهان، روابط خود را با صنعت فولاد ایران گسترش خواهند داد و از نظر فولادسازان، صنعت فرآوری یک نقطه شروع عالی برای همکاری اقتصادی میان صنعت فولاد و معدن است.
امروزه میزان تجارت میان فولادسازان و تولیدکنندگان محصولات معدنی بسیار پایین‌تر از پیش‌بینی‌های سند چشم‌انداز است. در سال جاری میزان تجارت میان صنعت فولاد و معدن حدود ۷/۴ میلیارد دلار برآورد شده که بخش اعظم آن مربوط به سنگ‌آهن است. در طول سال‌های دهه ۱۳۸۰ طرح‌های معدنی و فروآلیاژی در رتبه‌های پایین سرمایه‌گذاری قرار داشتند.
سرمایه‌گذاری فولادسازان و فعالان اقتصادی در صنعت فرآوری تا سه ماهه اول سال ۱۳۹۲ قابل توجه نبوده است و تحت تاثیر مسائل جدید محیطی و منطقه‌ای، فولادسازان و فعالان حوزه فرآوری خواهان گسترش و تعمیق روابط دو جانبه و چند جانبه در حوزه‌های یکدیگر هستند که از سال ۱۳۹۰ روابط تجاری و صنعتی خود را گسترش داده‌اند و نقطه اوج آن نیز سال ۱۳۹۱ بود.
مواد معدنی عامل مهم گسترش روابط فولادسازان و معدنی‌ها
پس از صنعت نفت، صنعت فولاد و معدن دو غول اقتصادی کشور محسوب می‌شوند و قسمت عمده‌ای از تولید و صادرات محصولات غیر نفتی کشور را در اختیار دارند و با توجه به وابستگی آنها به یکدیگر، همکاری دو صنعت در ایران و بازارهای جهانی منافع زیادی را برای آنها در پی خواهد داشت. این دو صنعت، می‌توانند اولین توافق‌نامه راهبردی خود را در زمینه همکاری و نظارت بر قیمت‌های بازار در چهارمین همایش صنعت فولاد و معدن ایران امضا کنند. این موافقت‌نامه در چارچوب سند چشم‌انداز صنعت فولاد تدوین خواهد شد. همکاری‌های معدنی و فروآلیاژی این دو صنعت برای ایجاد ثبات در بازارهای داخلی و کشورهای همجوار، همچنین اجرای پروژه‌های مشترک فولادی و معدنی در صنایع فولاد و فرآوری از مهم‌ترین مفاد این توافق‌نامه خواهد بود.
نقش فولاد در اقتصاد ایران
درآمدهای حاصل از محصولات فولادی عامل مهمی در اقتصاد ایران محسوب می‌شود و صادرات محصولات فولادی یک منبع مهم و کلیدی درآمد، پس از نفت برای کشور است که تقریبا ۲۵ درصد از درآمد صادرات غیر‌نفتی را تشکیل می‌دهد. بنابر‌این هر یک سنت کاهش یا افزایش در قیمت فولاد درآمد بودجه‌ای کشور و درصد قابل توجهی از تولید ناخالص ملی را کاهش یا افزایش می‌دهد. در دهه‌های آینده اقتصاد ایران حساسیت فزاینده‌ای به نوسان‌های قیمت جهانی فولاد خواهد داشت، در نتیجه ایران برای تعیین و شکل دادن قیمت‌های فولاد، حساسیت زیادی از خود نشان خواهد داد.
نقش مواد معدنی و فروآلیاژی در اقتصاد ایران
درآمدهای حاصل از صادرات مواد معدنی و فروآلیاژها بخش قابل توجهی از کل درآمدهای صادراتی دولت و تولید ناخالص داخلی کشور را تشکیل می‌دهد. به‌رغم کوشش‌هایی که به‌منظور تنوع‌سازی اقتصاد غیر نفتی انجام شده، اقتصاد ایران به شدت به درآمدهای حاصل از محصولات فولادی و مواد معدنی (خام و فرآوری شده) وابسته است. با توجه به پتانسیل بالای صنعت فولاد ایران و میزان ذخایر و تولید بالای مواد معدنی و فروآلیاژی کشور به نظر نمی‌رسد که حداقل در ۱۰ سال آینده در این وضعیت تغییری ایجاد شود. در سال جاری نیز تحت تاثیر بالا بودن قیمت‌های مواد معدنی (به غیر از فروآلیاژها) پیش‌بینی می‌شود که درآمدهای ایران از بخش معدن به بالاترین حد خود طی ۲۴ سال گذشته برسد، همچنین پس از چند سال متوالی صادرات مواد اولیه فروآلیاژی با افت شدید روبه رو خواهد بود.
جایگاه ایران در بازار محصولات معدنی جهان
ایران با ذخایر بزرگ سنگ‌آهن و ذخایر عظیم سایر مواد معدنی اثبات شده و بیش از ۵ میلیارد تن مواد معدنی آماده استحصال، می‌تواند بزرگ‌ترین و مهم‌ترین تولیدکننده و صادرکننده عمده محصولات معدنی و فروآلیاژی در منطقه و خاورمیانه باشد. بخش معدن ایران دارای مزیت‌های چشمگیری است که آن را از کشورهای همجوار متمایز می‌سازد که این مزیت‌ها عبارتند از:
۱- به‌رغم آزادسازی حامل‌های انرژی، هزینه تولید و استحصال مواد معدنی در ایران کمتر از سایر کشورهای خاورمیانه و منطقه است؛ درحالی‌که متوسط هزینه جهانی استخراج و فرآوری مواد معدنی نزدیک به ۵/۲ برابر در هر تن است.
۲-ایران و دیگر کشورهای منطقه خاورمیانه و به‌خصوص کشورهای حوزه خلیج‌فارس با اینکه تولیدکنندگان کوچکی هستند، مصرف‌کنندگان بزرگی به شمار می‌روند. این در حالی است که بسیاری از تولیدکنندگان منطقه تمام یا قسمت عمده‌ای از مواد معدنی تولید و فرآوری شده خود را مصرف می‌کنند.
۳-بخش‌های مهمی از معدن و صنایع فرآوری ایران ملی است. کشور ایران از دهه ۱۳۲۰ هجری شمسی بخش‌های مهم معدن را تحت کنترل و مالکیت دارد و برای ترسیم سیاست‌های معدنی همانند دیگر تولیدکنندگان جهانی، تحت فشار شرکت‌های خصوصی قرار ندارد.
۴-ایران کشوری است که در مسیر جاده ابریشم قرار دارد و نقطه اتصال کشورهای غرب و شرق است. ایران از طریق خطوط ریلی و جاده‌ای مناسب به کشورهای اتحادیه اروپا، آسیای میانه و همچنین دریای آزاد و آب‌های گرم دسترسی دارد. در دو دهه اخیر خطوط ریلی و کشتیرانی ایران برای انتقال مواد معدنی از حوزه‌های فعال معدنی به محل‌های مصرف و پایانه‌های صادراتی، به خوبی توسعه یافته‌اند. خط ریلی شمال به جنوب قادر است سالانه ۴۰ تا ۵۰ میلیون تن مواد معدنی خام و فرآوری شده را به مراکز عمده مصرف و پایانه‌های صادراتی در شمال، جنوب، غرب و شرق کشور منتقل کند و در حال حاضر نیز پایانه‌های صادرات محصولات معدنی ایران در خلیج‌فارس از توانایی بارگیری مناسب برخوردار هستند، اما این کافی نیست.
۵- بیشترین ظرفیت اضافی تولید مواد معدنی و فروآلیاژی خاورمیانه در ایران قرار دارد.
به‌طور کلی این مزیت‌ها ایران را به یک تولیدکننده مهم در بازار خاورمیانه تبدیل کرده است. تولیدات معدنی ایران تحت تاثیر تحریم‌های خارجی با نوسان‌های زیادی روبه‌رو بوده است. در سال ۱۳۹۱ ایران به‌طور تقریبی ۱۰۰ میلیون تن محصولات معدنی تولید و به بازار عرضه کرده است. در افق ۱۴۰۴ پیش‌بینی شده است که بخش معدن بتواند حدود ۸۸ میلیون تن سنگ‌آهن، ۳/۴ میلیون تن زغال سنگ، ۳۰۰ هزار تن روی، ۵ تن طلا و سایر محصولات معدنی را تولید کند. همچنین در افق ۱۴۰۴، از اهداف مهم کشور تولید محصولات معدنی به میزان ۲۰۰ میلیون تن شامل انواع محصولات معدنی و فروآلیاژها خواهد بود.
جایگاه ایران در بازار محصولات فولادی جهان
ایران اولین تولیدکننده و صادرکننده فولاد خاورمیانه است و بازیگری عمده در بازار منطقه‌ای فولاد محسوب می‌شود. بخش فولاد، سهم قابل توجهی در تولید ناخالص ملی و درآمدهای خصوصی و عمومی کشور دارد. در گذشته ایران بزرگ‌ترین تولیدکننده فولاد در آسیای غربی بود، اما در سال‌های گذشته حضور تولیدکنندگان منطقه‌ای جدید این رتبه را با خطرات جدی مواجه کرده است. تولید فولاد خام کشور که در سال ۱۳۸۵ به میران ۱۰ میلیون تن و ۹۰ درصد آن مربوط به بخش دولتی بود در سال ۱۳۹۲ به حدود ۱۴ میلیون تن رسیده است که سهم بخش خصوصی از این میزان به حدود ۲۰ درصد افزایش یافته است. در سال جاری صنعت فولاد بخاطر مشکلات مربوط به نقدینگی با کاهش رشد تولید مواجه شده است. جهش اساسی در صنعت فولاد ایران از سال ۱۳۹۰ آغاز شد، هنگامی که دولت دهم، اولویت اصلی خود را بهبود وضعیت صنایع استراتژیک قرار داد و توجه ویژه‌ای به بخش فولاد و معدن مبذول داشت. هنگامی که در انتخابات خرداد ماه ۱۳۹۲، دکتر روحانی به‌عنوان رئیس دولت یازدهم انتخاب شد همگان اطمینان یافتند که رئیس‌جمهور عملگرای ایران، اولویت خود را بهبود وضعیت اقتصادی کشور قرار داده است و توسعه صنعت فولاد و معدن از اهداف راهبردی دولت یازدهم خواهد بود.
جایگاه تولیدکنندگان فولاد و معدن ایران در بازارهای جهانی
هم‌اکنون صادرات فولاد و محصولات معدنی و فرآوری شده نسبت به سال‌های ۸۹ و ۹۰ به مقدار قابل توجهی کاهش یافته و در سال جاری به پایین‌ترین حد ممکن رسیده است، آمارهای ارائه شده از جانب سازمان ایمید‌رو و وزارت صنعت، معدن و تجارت نشان می‌دهد که در اواخر دهه ۱۳۸۰ صادرات محصولات فولادی و معدنی روندی صعودی داشته؛ به طوری که در سال ۱۳۸۹ به بالاترین حد خود رسیده است. در حال حاضر، صنعت فولاد و معدن دارای امکانات صادراتی محدودی است، با این حال، انتظار می‌رود در شش ماه اول سال میلادی جاری (۲۰۱۴) صادرات محصولات فولادی و معدنی مجددا افزایش یابد.
سخن آخر
به‌طور کلی روابط تولیدکنندگان محصولات فولادی و معدنی دارای فرصت‌ها و چالش‌هایی است. اگر چه این دو صنعت مهم و استراتژیک کشور با توجه به مسائل ایجاد شده پس از تشدید تحریم‌های خارجی از لحاظ اقتصادی به هم نزدیک شده‌اند و توافق‌نامه‌هایی را نیز در زمینه همکاری به امضا رسانده‌اند، اما مواد اولیه معدنی و فروآلیاژها اگر چه سبب شده است دو طرف برای شروع همکاری به یکدیگر نزدیک شوند، می‌تواند میان تولیدکنندگان فولاد و محصولات معدنی چالش‌هایی را در درازمدت ایجاد کند. تولیدکنندگان محصولات معدنی به هیچ عنوان مایل نیستند فولادسازان نقش این صنعت را به عنوان عامل کلیدی برای توسعه راهبردی کشور دراختیار گیرند. تولید صنعت فولاد و به تبع آن مصرف محصولات معدنی و فروآلیاژی در چند سال گذشته به میزان ۵۰ درصد افزایش یافته و این روند صعودی کماکان ادامه دارد. از سوی دیگر، عرضه سنگ‌آهن و سایر محصولات معدنی و فرآوری شده با قیمت تمام شده و سهیم شدن شرکت‌های معدنی در ارزش افزوده شرکت‌های فولاد نمی‌تواند راهکار مناسبی برای همکاری درازمدت و راهبردی این دو صنعت باشد. همچنین بخش معدن با تعهدهای خود در کشور مبنی بر رعایت سقف صادرات سنگ‌آهن و محصولات فروآلیاژی روبه رو است. به گفته بعضی از تحلیلگران، در سال جاری تولیدکنندگان محصولات معدنی توانستند بیشتر از نیاز داخلی تولید کنند. برای توسعه راهبردی صنعت فولاد و دستیابی کشور به ظرفیت ۱۰۰ میلیون تنی، نیازمند سرمایه‌گذاری‌های کلان در بخش معدن و فروآلیاژها هستیم. تحقق این مساله و توسعه همزمان هر دو صنعت سبب تبدیل تقابل به همکاری درازمدت خواهد شد.
*کارشناس صنعت ریخته‌گری