دایره المعارف موسیقی خراسان

دنیای اقتصاد، گروه فرهنگ و هنر- ذوالفقار عسگری‌پور (عسگریان) در سال ۱۳۱۱ در خلیل‌آباد (کاشمر) به دنیا آمد و در ۱۶ آذر ۱۳۹۳ در مشهد درگذشت. او از نوازندگان و خوانندگان برجسته و درخور ستایش موسیقی نواحی خراسان بود که کسب دیپلم افتخار سومین، چهارمین، پنجمین و هفتمین جشنواره موسیقی فجر و اجرای برنامه در کشورهای ایتالیا، فرانسه، سوییس، هلند و بلژیک از جمله افتخارات کارنامه هنری اوست. ذوالفقار عسگریان که بیش از ۹ نسل از اجدادش در موسیقی مقامی شهره بودند، از هفت سالگی نوازندگی دوتار را نزد پدرش آموخت، او همچنین آشنایی کاملی با ساخت انواع سازها را داشت و در ساخت سازها به جزئیات صدایی و ساختاری آنها توجه ویژه‌ای می کرد. ذوالفقار عسگریان به دلیل توان بالا در نوازندگی ساز دوتار، ابداع‌کننده تکنیک‌های خاص و سبکی متمایز در این عرصه از نوازندگی شد. او برای فهم بهتر موسیقی بومی خراسان سال‌های بسیاری را در کنار ترک‌ها، کرمانج‌ها و فارس‌های خراسان پهناور زندگی کردکه بر همین اساس از او به‌عنوان میراث دار حافظه تاریخی موسیقی سنتی خراسان یاد می‌کنند. این نوازنده موسیقی مقامی توانست مجموعه ارزشمندی از موسیقی سراسر خراسان را بیاموزد و اجرا کند، به‌گونه‌ای که می‌توان او را دائره‌المعارف جامع موسیقی خراسان دانست. گفتنی است که استیفن بلوم، پژوهشگر آمریکایی موسیقی اقوام نیز در پژوهش‌هایش از دانسته‌های ذوالفقار عسگری‌پور بهره برده است. در ادامه در این باب یادداشتی می‎خوانید از حسینعلی مردان‌شاهی نوازنده دو تار جنوب خراسان و فعال هنری که قرابت و انسی بسیار با هنرمندان موسیقی مقامی خراسان منجمله ذوالفقار عسگریان داشته است.

سرزمین بزرگان موسیقی فولکلور

بی‌شک موسیقی خراسان جایگاهی متمایز و خاص در بین مناطق موسیقی کشور را دارد. سرزمین بزرگانی همچون اساتید حسین یگانه، حاج نور محمد درپور، غلامعلی پور عطایی، حاج قربان سلیمانی و...که زندگی هنری هر کدام از این بزرگان پر از ویژگی‌های خاص و منحصر به فرد بوده که تا سالیان سال می‌تواند الهام بخش فعالیت‌های هنری هنرمندان جوان این سرزمین باشد و منبع پژوهش‌ها و تحقیقات فراوان گردد. در کنار بزرگانی که از آنان یاد شد در سده اخیر هنرمندی پا به عرصه وجود نهاد که حکایتی عجیب و زیبا را برای موسیقی خراسان رقم زد. هنرمندی به نام ذوالفقار عسگریان، پدیده‌ای که از زمانی که توانایی بلند کردن دوتار را داشت یعنی از ۷ سالگی تا زمانی که توانایی نگه داشتن دوتار را داشت یعنی ۸۳ سالگی (براساس سن شناسنامه‌ای، اما در حقیقت وی نزدیک به یک قرن زندگی پر برکت هنری داشت) دوتار نواخت.

هنرمندی بدون سواد خواندن و نوشتن اما آگاه

او به طور مستمر شروع صبحش نوازندگی بود و پایان شبش نیز نوازندگی بود. با وجود مصیبت‎های فراوانی که در زندگی برایش پیش آمد بدترین خاطره خود را یک سال دوری از دو‎تار می‎دانست، در جایی‌که ماموران عراقی دو تار وی را گرفته و به او تحویل نداده بودند. ذوالفقار فردی بدون داشتن سواد خواندن و نوشتن اما آگاهی او از تئوری موسیقی اتفاقاتی را رقم زد که مسلما موضوع گفت‌وگو‌ها، تحقیقات و پژوهش‌های حال و آینده موسیقی سرزمین ما خواهد بود. با آگاهی از اینکه «آواز» اولویت موسیقایی سرزمین خراسان است و در پی رفع این نیاز که آنچه را به‌صورت آواز می‌شنود باید صحیح اجرا نماید پرده بندی دوتار را از ۸ پرده به ۱۸پرده افزایش داد و همچنین تکنیک‌هایی در حوزه نوازندگی استفاده کرد تا کاملا ساز و آواز خراسان با هم به اوج هماهنگی رسیدند و به گفته برخی بزرگان پرده بندی دوتار را به زبان فارابی بزرگ برگرداند بدون اینکه اصلا فارابی را بشناسد.

سال‌ها پژوهش درباره موسیقی مقامی خراسان

عسگریان رخوتی را که در بخش نوازندگی دوتار و در سیر تاریخی به وجود آمده بود شناسایی و آن را اصلاح کرد و حتی جهشی بزرگ نیز در آن ایجاد نمود. نوع زندگی کوچ نشینی و سراسر تحقیقاتی‌اش مبتنی بر فلسفه عشق باعث شد که با سخت ترین شرایط حدود ۷۰سال پیش در پی شناسایی آوازها و مقام‌های موسیقی خراسان به تمامی نقاط این سرزمین بزرگ سفر کند. خودش بارها تعریف می‌کرد که برای دیدن یک دوتار یا یک آواز خوان، (با توجه به عدم دسترسی به وسایل ارتباطی) ماه‌ها رنج سفر را تحمل می‌کرده و همین روش زندگی باعث شده او یگانه فردی در موسیقی خراسان باشد که تسلط کامل بر موسیقی جنوب و شمال خراسان و حتی بخشی از موسیقی ترکمن داشته باشد. به همین دلیل اگر از ذوالفقار عسگریان به عنوان دایره المعارف موسیقی خراسان یاد شود ادعایی بیهوده نخواهد بود.

هنرمندی بزرگ اما بی‌ادعا

اما با تمام عظمتی که مرحوم عسگریان در حوزه موسیقی محلی خراسان داشت و خود نیز کاملا به‌آن آگاه بود در حوزه رفتار فوق العاده فروتن، افتاده، بی‌ادعا و ساده زیست بود. اگر آثار وی را مرور کنید فرق خاصی بین اجراهای بین المللی‌اش در کشورهای فرانسه، سوئیس، ایتالیا، هلند، بلژیک و حضور در جشنواره‌های مهم داخلی، تولیدات استودیویی اش با بیش از ۲۰۰ اثر در کنار بزرگانی چون حاج نورمحمد درپور، غلامعلی پورعطایی، کریم کریمی، غلامحسین غفاری و... و اجراهایی که در منزل و مجالس خصوصی داشت نمی‌بینید. زیرا او فقط برای دل خودش می‌نواخت و به قدری زیبا و سحرانگیز ساز می‌زد که تمامی بزرگان را شیفته خود کرده بود و آگاهی از این شیفتگی باعث نشد که حتی یک بار با هنرش فخر بفروشد.

با مردم کاملا مهربان و گشاده‌رو بود، به همه هنرمندان احترام می‌گذاشت و معرفت پیشه کارش بود، با وجود اینکه در نوازندگی دست نیافتنی بود به‌راحتی می‌شد نزدش دو تار نواخت زیرا نگاهش پدرانه، مهربانانه وپر از تایید بود، اینگونه بود که ذوالفقار حکایت بزرگ سرزمین موسیقی خراسان شد. دو ویژگی که همواره من از ابتدای آشنایی با این مرد بزرگ از او سراغ دارم، عظمت هنری‌اش در کنار افتادگی شخصیتی و عزت نفسش بود که همواره به‌عنوان شگفتی بزرگ بر من و امثال من تاثیر گذاشته است. هنر ذوالفقار بر شخصیتش و شخصیت ذوالفقار بر هنرش موثر بود و چه زیبا می‌شود که این ویژگی، فرهنگی شود برای تمامی هنرمندان سرزمین ما که به گونه‌ای زندگی نمایند تا علاوه براینکه حال و هوایی زیبا و ناب در وجودشان متبلور شده این حال و هوای ناب حتی در دیگران نیز نفوذ کند و موثر واقع شود، کار بزرگی که ذوالفقار دو تار خراسان به خوبی هرچه تمام از عهده آن بر آمد.