صنعت بی‌رحم

کاوه فرازمند

پژوهشگر اجتماعی

«کرامت انسان بالاتر از آن است که وجودش آلوده به چیزی ناآزموده شود. تعهد یک شرکت معتبر به مشتریانش هم اجازه نمی‌دهد محصولی را به آنها عرضه کند که از بی‌ضرر بودن آن مطلع نیست. لوازم آرایشی هم محصولاتی هستند که به صورت مستقیم با حساس‌ترین نقاط بدن انسان در تماس هستند. بنابراین اخلاق حکم می‌کند تمام مواد آرایشی پیش از توزیع در بازار بارها آزمایش شوند. اما باز اخلاق حکم می‌کند که این آزمایش‌ها روی انسان‌های دیگر انجام نشود. پس لاجرم راهی باقی نمی‌ماند جز رفتن به سوی آزمایش مواد آرایشی روی حیوانات.» بیانات بالا نمونه توجیهی است که همیشه برای کندن پوست خرگوش‌ها و دریدن چشم موش‌ها گفته می‌شود. صنعت لوازم آرایش سال‌ها است که به دلیل برخی شباهت‌های ساختاری بدن حیواناتی مانند خرگوش‌ها با بخش‌هایی از بدن انسان، از آنها برای آزمودن عوارض احتمالی لوازم آرایشی استفاده می‌کند. در این نوشتار سعی می کنیم ابتدا برخی شبهاتی را که در این باب طرح می‌شوند رفع کنیم. سپس به برخی مسائل حقوقی مطرح در این موضوع و راه‌ حل‌های محتمل آنها می‌پردازیم. در نهایت هم نظری می‌افکنیم بر فرصت‌های تجاری نهفته در این پارادوکس.

شبهات

۱. تمام پیشرفت‌های مهم علم پزشکی بر مطالعه روی حیوانات استوارند.

الزاما خیر. در مقاله‌ای که رابرت متیو در مجله انجمن سلطنتی پزشکی¹ منتشر کرده. تشکیک بسیاری بر این باور عمومی وارد شده است. در واقع نتایج تحقیقات بر روی حیوانات به دشواری قابل تعمیم به انسان است و هنگامی که بحث مداخلات درمانی در میان باشد میزان این تاثیرگذاری کمتر هم می‌شود. شاید یکی از دلایل این علاقه فزاینده برای استفاده از حیوانات در تحقیقات، اغراق و اصرار رسانه‌ها، دانشگاه‌ها و متخصصان بر اهمیت این نوع تحقیقات باشد.

۲. اگر این مواد را روی حیوانات آزمایش نکنیم، باید بر انسان‌ها آزمایش کنیم.

حقیقت این است که هم‌اکنون هم این کار را می‌کنیم. مهم نیست چقدر آزمایش روی حیوانات انجام شود، همیشه انسان‌هایی هستند که اولین آزمایندگان محصول خواهند بود. سازمان مواد غذایی و دارویی ایالات‌متحده آمریکا² تاکید می‌کند که بیش از نود درصد از داروهایی که در آزمایش روی حیوانات تایید شده‌اند، در آزمون‌های انسانی رد می‌شوند.

۳. هم‌کنشی میان سلول‌ها، بافت‌ها و اندام‌ها باید در یک محیط طبیعی مشاهده شود، محیطی مانند بدن حیوانات.

نام این ادعا را باید مغالطه محیط طبیعی گذاشت. حیواناتی که در قفس بزرگ شده‌اند، تحت استرس هستند یا هرگز روابطی با همنوعان خود نداشته‌اند؛ چرا باید طبیعی فرض شوند؟

۴. ما نمی‌خواهیم برای آزمایش‌هایمان از حیوانات استفاده کنیم، اما گزینه دیگری نداریم.

آیا واقعا گزینه دیگری وجود ندارد؟ به این سوال در بخش بعد پاسخ می‌دهیم.

مسائل حقوقی

تعاریفی که در مجامع بین‌المللی برای این مساله آورده شده تا حدی مورد اختلاف حقوق‌دانان است، اما غالبا تعریف عمومی پذیرفته شده به این تعریف نزدیک است: استفاده از آزمایش روی حیوانات برای روزآوری و توسعه لوازم آرایشی، اعم ازآن که محصول نهایی مورد آزمایش قرار بگیرد یا یکی از مواد میانی مورد استفاده از محصول نهایی. این تعریف شامل استفاده از نتایجی که مطالعات دیگر، در زمان یا مکان دیگری، با آزمایش روی حیوانات به‌دست آورده‌اند، نمی‌شود. همین مساله باعث ایجاد راه گریزی برای شرکت‌های تولیدکننده لوازم آرایشی شده است. بعضی از این تولیدکنندگان یک شرکت غیرتولیدی و صرفا تحقیقاتی در کشورهایی که این نوع آزمایش‌ها مجاز است ثبت می‌کنند، سپس به آسانی به صورت صوری نتایج آزمایش‌های شرکت مذکور را خریداری می‌کنند و در عین حال به عدم استفاده از حیوانات در آزمایش‌هایشان متعهد می‌مانند. اما مگر این تعهد چه مزایایی برای شرکت‌های تولیدکننده دارد که تا این حد بدان حساسند؟به این سوال از دو جنبه می‌توان پاسخ گفت: جنبه حقوقی و جنبه تجاری. جنبه حقوقی را در اینجا بررسی می‌کنیم و مسائل تجاری آن را در قسمت آخر نوشتار مورد مداقه قرار می‌دهیم. در ادامه نگاهی می‌کنیم به تنوع محدودیت‌ها درباره آزمایش مواد آرایشی روی حیوانات در قوانین کشورهای مختلف:

اتحادیه اروپا:

این اتحادیه از سال ۲۰۰۹ آزمایش روی حیوانات را ممنوع کرده است و از سال ۲۰۱۳ واردات مواد میانی که روی حیوانات آزمایش شده باشند نیز برای صنایع اروپایی در صورت فروش محصول نهایی در خاک اتحادیه ممنوع است، اگرچه فروش این محصولات در خارج از اتحادیه هنوز بلامانع است. نروژ نیز همزمان با اتحادیه اروپا ممنوعیت‌های مشابهی را وضع کرده است. بریتانیا پیشتر در سال ۱۹۹۸ این ممنوعیت‌ها را در قانون خود قرار داده بود.

جنوب و شرق آسیا:

اتحادیه کشور‌های جنوب شرق آسیا (آسه‌آن)³ گام‌های بلندی را برای ممنوعیت این نوع آزمایش‌ها برداشته است. کشور هند در دو مرحله در سال ۲۰۱۴ تولید و واردات مواد آرایشی آزموده بر حیوانات را به‌طور کامل ممنوع کرد. در ژاپن قانون شرکت‌های تولید‌کننده مواد بهداشتی-آرایشی را که کارکرد درمانی ندارند مجبور به آزمایش روی حیوانات نمی‌کند، اما جلوی این آزمایش‌ها را نیز نمی‌گیرد. شرکت‌های ژاپنی پیشرو نظیر شیسیدو۴ و ماندام۵ به‌صورت داوطلبانه آزمایش بر حیوانات را محدود کرده‌اند، اگرچه رقبایشان همچنان به این آزمایش‌ها ادامه می‌دهند. چین از سال ۲۰۱۴ لزوم آزمایش مواد آرایشی بر حیوانات را متوقف کرد. شاید این موضوع پیشرفتی اندک به نظر برسد، اما با توجه به اینکه چین محل اصلی تولید بسیاری از برندهای مطرح جهان است، چنین تصمیمی گامی بزرگ محسوب می‌شود.

آمریکا:

از سال ۲۰۱۴ به تدریج در کنگره ایالات متحده قوانینی برای محدودیت آزمایش روی حیوانات وضع می شود.

خاورمیانه:

در خاورمیانه رژیم اشغالگر قدس در سال ۲۰۱۳ و ترکیه در سال ۲۰۱۵ آزمایش روی حیوانات یا فروش محصولات آزموده بر حیوانات را ممنوع کردند.

راه‌حل‌ها

در قسمت شبهات در بند چهارم این ادعا مطرح شد که آزمایش‌های درون‌تنی⁶ حیوانات امری ناگزیر است. اما ملاحظات اخلاقی پیرامون آزمایش روی جانوران و نواقص متعدد در روند فعلی تحقیقات اکتشاف دارو، پژوهشگران را به سوی استفاده از جایگزین‌های آزمایش روی جانوران سوق داده‌است. از این میان دو روش درون‌کشتگاهی⁷ و کشت یاخته⁸ بیش از سایر روش‌ها مورد علاقه شرکت‌های اخلاق‌مدار صنعت آرایش بوده است.روش‌های درون‌کشتگاهی به آزمایش‌هایی گفته می‌شود که به‌جای به کار بردن جانداران زنده، بخشی از بدن آنها مانند یاخته‌هایشان یا بافت‌هایشان را در محیط آزمایشگاهی کشت می‌دهند، به این آزمایش‌ها در محیط کشت نیز می‌گویند. کشت یاخته نیز نوعی فرآیند کشت کنترل شده یاخته‌ها در محیط کشت است که بیشتر در مورد کشت یاخته‌های جانوران پر یاخته‌ای به کار می‌رود. این روش برتری‌ها و کاستی‌هایی نسبت به آزمایش‌های درون‌تنی دارد. از برتری‌های آن می‌توان زود به نتیجه رسیدن، نیاز نداشتن به اجازه‌نامه حقوقی برای آزمایش روی جانوران، آسودگی در تکرار آزمایش، و در برخی موارد کم‌هزینه‌تر بودن را نام برد. از کاستی‌های آن هم می‌توان داشتن اعتبار کمتر به نسبت آزمایش‌های درون تنی، را یاد کرد.

سخن آخر: صنعت آرایش اخلاق‌مدارانه‌تر به‌عنوان یک فرصت تجاری

امروزه بر خلاف گذشته بسیاری از مصرف‌کنندگان لوازم و مواد آرایشی به شیوه تهیه این مواد بی‌اعتنا نیستند. با بالا رفتن سواد عمومی درباره مسائل زیست محیطی و افزایش حساسیت به مخاطرات این حوزه، ترجیح بسیاری از مصرف‌کنندگان برای انتخاب برندی اخلاقی‌تر از میان برندهای مشهور مواد آرایشی است. این موضوع باعث شده برخی شرکت‌ها دردسرهای استفاده از روش‌هایی را که در بالا ذکر آن رفت به جان بخرند تا بتوانند خواسته‌های خریداران حساس به حقوق حیوانات را نیز برآورده کنند. از اوایل این دهه بازار مواد آرایشی حامی حقوق حیوانات هر سال رو به گسترش بوده است، تا آنجا که برای این مواد آرایشی لوگویی با عنوان خرگوش خیزان طراحی شده است.

پاورقی:

1- Robert AJ Matthews, Medical progress depends on animal models - doesn't it, Journal of the Royal Society of Medicine, 2008 Feb

2- Food and Drug Administration (FDA)

3- The Association of Southeast Asian Nations (ASEAN)

4- Shiseido

5- Mandom

6- In vivo

7- In vitro

8- Cell culture