نقش گفت‌وگو‌ها در تاریخ اقتصاد ایران

بخش اول

علی اصغر سعیدی

مجموعه‌های تاریخ شفاهی یکی از روش‌های بررسی تاریخی بر پایه روش شناسی کیفی در علوم اجتماعی به شمار می‌آیند که به عنوان ماخذ علمی درجه اول در تحلیل‌ها و مطالعات مورد استفاده واقع می‌شود. این نوع مجموعه‌ها در بسیاری از کشورهای غربی در تمام زمینه‌ها به صورت طرح‌های ملی به طور دائمی در جریان است. مجموعه‌های تاریخ شفاهی در ایران نیز، بر خلاف تحقیقات تاریخی زیادی که بعد از سقوط سلسله پهلوی در ایران انجام شده است، رهیافت دیگری دارند و به هدف جبران کمبود محسوس انتشارات تاریخی به ویژه تاریخ اقتصادی صورت گرفته و در تلاش بوده‌اند تا ابعاد سیاسی رویدادهای تاریخی را که به آن بسیار پرداخته شده به کناری گذاشته و به تحولات اساسی اجتماعی و اقتصادی آن دوره بپردازد! هدف اصلی این مقاله توصیف و تحلیل عینیت علمی و نقش این مجموعه‌ها بر اساس ارائه گزارشی از اهداف و روش‌شناسی آنهاست. در این راستا نشان داده خواهد شد که چگونه مصاحبه با رجال سیاسی و اهل دیوان، رهبران و کادرهای جنبش‌های چپ، رهبران و هواداران نهضت ملی، علمای طراز اول، رهبران و هواداران نهضت‌های اسلامی، نویسندگان، هنرمندان، روشنفکران، زنان، اقلیت‌های قومی و دینی و نیز مقامات و تکنوکرات‌های اقتصادی، کارآفرینان و سرمایه‌گذاران بخش خصوصی می‌تواند به رفع برخی ابهامات در تاریخ اقتصادی معاصر کشور کمک کند، چون به هرحال در تعریف تاریخ اقتصادی دست ما باز است و می‌توانیم از تحولات اجتماعی و سیاسی نیز در تبیین تحولات اقتصادی استفاده کنیم. همچنین سعی می‌کنیم تا حدی این مساله را روشن کنیم که چگونه جمع‌آوری این گونه روایت‌ها از گروه‌های برجسته اجتماعی، اقتصادی و سیاسی بر اساس روش‌شناسی علمی و کیفی توانسته است آرشیو‌های فوق‌العاده و منابع منحصر به‌فردی برای انجام تحلیل‌های اقتصادی و اجتماعی و شرح حال نویسی فراهم کند. بحث روش شناسی تاریخ شفاهی در ضمن مشکلات تهیه این مجموعه‌ها را نیز نشان می‌دهد. در پایان نیز به ارزیابی پیامدهای ناخواسته گسترش این نوع روش نه تنها در تحلیل‌های اقتصادی و اجتماعی می‌پردازیم بلکه این سوال را مطرح خواهیم کرد که آیا گسترش مجموعه‌های تاریخ شفاهی در ایران خود نشانه رشد پدیده باز اندیشی اجتماعی(Social reflexivity) و فردیت و امکان ابراز خود (self-expersion) نیست که به صورت طیفی از داستان نویسی، شرح حال نویسی و حدیث نفس (اتوبیوگرافی) نمودار می‌شود؟

وضع موجود مجموعه‌های تاریخ‌های شفاهی ( با تاکید بر ابعاد اقتصادی)

خاستگاه مجموعه‌های تاریخ شفاهی در علوم اجتماعی برخلاف انتظار به اختراع دستگاه ضبط صوت برنمی‌گردد بلکه در دهه ۱۹۶۰ میلادی بود که اولین برنامه تاریخ شفاهی در دانشگاه کلمبیای نیویورک توسط « آلن نوینز» تاسیس شد و طی آن اقدام به ضبط خاطرات بعضی از شخصیت‌های تاریخی کردند. در سال ۱۹۶۲ پس از قتل کندی برنامه‌ای برای ضبط خاطرات همکاران او بر اساس شیوه تاریخ شفاهی در دانشگاه کلمبیا تدوین شد که ۱۱۰۰ نفر مصاحبه و خاطراتشان ضبط شد. این برنامه در دوره جانسون هم ادامه یافت. در حال حاضر صدها طرح تاریخ شفاهی در اروپا و آمریکا وجود دارد و برنامه‌های تاریخ شفاهی به عنوان طرح ملی به حساب می‌آیند که در طول سال با تمامی قشرهای مختلف گفت‌وگو شده و تجربیات آنها جمع‌آوری می‌شود. به علاوه گسترش سنت خاطره نویسی و وجود این مجموعه امکان کارهای متعددی را فراهم کرده است. به طور مثال، یکی از کاربردهای مشخص و روزانه این مجموعه‌ها وجود صفحه ای در روزنامه‌ها به نام صفحه «شرح حال درگذشتگان» (Obituary) است که در کشورهایی که در این زمینه زیاد کار نکرده باشند نمی‌توان به طور منظم به این کار دست زد.

در ایران هیچ سابقه‌ای از وجود تاریخ شفاهی تا بعد از انقلاب وجود ندارد و تنها بعد از انقلاب شرایطی فراهم شد که امکان جمع‌آوری علمی مصاحبه را فراهم کرد. این مساله مهمی است که وجود این شرایط اگر نبود امکان جمع‌آوری علمی مصاحبه فراهم نمی‌شد.

این شرایط در مورد برخی دیگر تاریخ‌های شفاهی مانند تاریخ شفاهی روسیه در دانشگاه‌هاروارد نیز صدق می کرد. نیاز به جمع آوری تاریخ شفاهی به علت کمبود مدارک تاریخی در ایران بود به‌ویژه برای تحلیل‌های تاریخی که تا حد زیادی به نظام سیاسی بسته ایران بر می‌گشت به علاوه اینکه دلایل دیگر نیز وجود داشت که تمامی محققان تاریخ با آن آشنا هستند از جمله پراکندگی اسناد و مدارک و عدم یک نظام صحیح در نگهداری مدارک و اسناد تاریخی. البته آنچه در این دوره معاصر تا انقلاب به طور نظام یافته می‌توان یافت مربوط می‌شود به مدارکی که نزد خارجی‌ها است و در بسیاری موارد دسترسی به آن محدود است. مانند وجود مرکز ضبط مدارک عمومی در بریتانیا (Public Record Office) که بعد از گذشت ۳۵ سال از عمر اسناد محرمانه وزارت خارجه و کنسول‌های خارجی در دسترس عموم قرار می‌دهد.

پروژه تاریخ شفاهی دانشگاه ‌هاروارد

اما در مورد ایران پیشنهاد اجرای اولین پروژه تاریخ شفاهی توسط دانشگاه‌هاروارد بر اساس مدل تاریخ شفاهی انقلاب روسیه انجام شد، زیرا مشابهت‌هایی از این جهت بین دو انقلاب وجود داشت به‌طور مثال هر دو انقلاب به مهاجرت مقامات رده اول انجامیده بود. شروع کار تاریخ شفاهی ایران در دانشگاه‌هاروارد با مدیریت حبیب لاجوردی سال ۱۹۸۱ شروع شد. بودجه طرح که به عنوان طرحی که «ابزار مطالعات» بعدی (Research tool) را تقویت می‌کند به حساب می‌آمد توسط بنیاد فورد، کمک‌های ایرانی‌ها و دانشگاه‌هاروارد تامین شد. هدف پروژه نیز استفاده از فرصت منحصر به فرد وجود مقامات ارشد رژیم پهلوی در خارج برای جمع‌آوری خاطرات بود.سوالات عمدتا حول نقش و جایگاه روایت کننده در طبقه حاکمه و رابطه اش با شاه بود. همچنین سوالات بیشتر در جهت روشن شدن خاستگاه‌های اجتماعی و سیاسی مصاحبه شونده و روشن کردن نوع اقتدار نظام سیاسی و نهادهای اصلی آن بود. در این طرح ۱۳۲ نفر مصاحبه شده‌اند و در حدود ۱۸۰۰۰ صفحه کار درآمد. همچنین بر اساس توافق‌نامه دو روایت‌کننده از مجموعه هنوز مشخص و منتشر نشده است. این امکانی است که همان‌طور که در قسمت ویژگی‌های روش‌شناسی به آن اشاره می کنیم در اختیار افراد قرار می‌گیرد تا با اطمینانی که به آنها داده می‌شود روایت‌ها در محیطی خالی از نفوذ عوامل بیرونی بر ذهنیت روایت‌کننده باشد. البته این نوع طرح‌ها و ومجموعه‌ها مشکلات خاص خود را دارند که عبارتند از جدید بودن کار به‌ویژه برای مصاحبه شونده که به‌رغم این گونه اطمینان‌ها به هر حال ممکن است سوء ظن‌هایی ایجاد کند.

آرشیو تاریخ شفاهی بنیاد مطالعات ایران

مجموعه‌های تاریخ شفاهی بنیاد مطالعات ایران به طور اخص با حفظ ویژگی‌های اصلی روش‌شناسی به طور دیگری منتشر شده‌اند. یعنی مصاحبه‌ها اول ضبط شده و بعد پیاده شدن توسط روایت‌کننده بازبینی شده است. این مجموعه‌ها تحت عنوان «مجموعه توسعه و عمران ایران» منتشر شده است.

برنامه انرژی اتمی ایران: تلاش‌ها و تنش‌ها، مصاحبه با اکبر اعتماد. مصاحبه اکبر اعتماد در باره تاریخ پروژه انرژی اتمی حول سیاست آمریکا و ایران است، سوال اصلی که در این کتاب مطرح شده است. همچنین خواننده با تاریخچه تشکیل و تحول سازمان انرژی اتمی آشنا خواهد شد. به طور مثال این مساله مطرح می‌شود که آیا آمریکا با وجود رابطه خوب با شاه با انجام این پروژه موافق بود؟سایر آثار این مجموعه نیز عبارتند از: تحولات صنعت نفت ایران: نگاهی از درون، مصاحبه با پرویز مینا و فرخ نجم آبادی. تاریخ صنعت گاز ایران، مصاحبه با محسن شیرازی. تاریخ صنعت پتروشیمی ایران، مصاحبه با باقر مستوفی. سیاست و سیاستگذاری اقتصادی در ایران، مصاحبه با علینقی عالیخانی در باره سیاست‌های اقتصادی دهه ۱۳۴۰. یعنی دهه‌‌ای دولت تمام عیار و با تمام قوا به صحنه اقتصاد وارد شد و ابزارهای نوین چون بانک مرکزی، سازمان برنامه و بانک‌های تخصصی در توسعه اقتصادی سود جست. جامعه، دولت و جنبش زنان در ایران، مصاحبه با مهرانگیز دولتشاهی. جای زنان در تاریخ شفاهی ایران کم‌رنگ است و همانطور که قسمت آخر خواهیم گفت یکی از ویژگی‌های تاریخ شفاهی و شرح حال نویسی بیان خود (Self Expression) در مقابل یا در کنار جامعه است. مجموعه توسعه و عمران در خوزستان که از جمله اولین آثار این مجموعه بوده است. مجموعه مصاحبه با عبدالمجید مجیدی (وزیر کار دوره پهلوی و رییس سازمان برنامه)، خداداد فرمانفرمائیان و گودرزی درباره سازمان برنامه و تصمیم‌گیری اقتصادی و نقش شاه و رابطه وی با کارشناسان. به طور کلی می‌توان گفت که این مجموعه با هدف رفع ابهامات از تصمیم‌گیری‌های اقتصادی و نیز شفاف کردن حوزه کارشناسی و تعیین صحت آمار و اطلاعات رسمی در تاریخ معاصر اقتصادی تهیه شده است.

منبع:سایت انسان‌شناسی فرهنگی