فرصت‌های نفتی بلندمدت ایران چه سرنوشتی دارد؟

محمد مروتی دکترای اقتصاد از دانشگاه تگزاس آستین خاورمیانه از دیرباز دارای اهمیت استراتژیک بوده است. وجود منابع غنی نفت و گاز این منطقه را به یکی از عمده‌ترین تامین‌کننده‌های انرژی جهان تبدیل کرده ‌است، به طوری که اکنون حدود یک‌سوم نفت جهان را این منطقه تامین می‌کند. اما به دلیل تحولات شگرفی که در بازار انرژی جهانی در حال رخ دادن است، احتمالا به زودی از اهمیت منطقه خاورمیانه به عنوان مرکز ثقل تامین انرژی جهان، به شدت کاسته خواهد شد. پیشرفت تکنولوژی‌های جدید حفاری و استخراج نفت و کشف منابع عظیم نفت و گاز که تنها با شیوه‌های نوین و غیرمتعارف قابل استخراج هستند جغرافیای تامین انرژی جهان را دگرگون می‌سازد و به‌خصوص سهم کشورهای قاره آمریکا و آسیای دور در تامین انرژی رشد چشمگیری خواهد داشت.

از این رو لازم است که تحولات بازار انرژی با دقت رصد و استراتژی‌های کلان ایران نیز با در نظر گرفتن این تحولات تنظیم شود. تحولات بازار گاز در حال حاضر ایران و روسیه دارای بزرگ‌ترین منابع گاز طبیعی شناخته شده در جهان هستند. ولی دور از ذهن نیست که با پیشرفت‌ تکنولوژی به زودی این رتبه‌بندی به چالش کشیده ‌شود.

زیرا از طرفی، عمده مخازن گازی ایران و روسیه با شیوه‌های متعارف قابل استخراج هستند. در مخازن گازی متعارف مدتی پس از استخراج، فشار گاز به تدریج دچار افت می‌شود و در نهایت به حدی می‌رسد که ادامه استخراج به صرفه نیست. در این مرحله، درصد بالایی از کل گاز مخزن در اعماق زمین محصور باقی می‌ماند.

از طرف دیگر، لایه‌های رسوبی بسیار عظیمی در کشورهای مختلف جهان وجود دارند که چندی است استخراج گاز از این منابع ممکن و باعث وقوع تحولات عظیمی در حوزه گاز شده‌است. این تحولات به حدی غیر منتظره و شگرف بوده است که گاهی به آن «انقلاب شیل گازی» اطلاق می‌شود. سهم شیل گازی از کل تولید گاز آمریکا از مقادیر بسیار ناچیزی در ۱۰ سال پیش به بیش از ۲۵ درصد رسیده ‌است. ۱۰ سال پیش برای خود آمریکا نیز این حد از رشد تولید گاز قابل تصور نبود، بنابراین سرمایه‌گذاری‌های هنگفتی در آمریکا جهت ترمینال‌های واردات گاز به صورت LNG صورت گرفت که با افزایش تولید گاز آمریکا از مخازن شیل، این سرمایه‌گذاری‌ها که بعضا تا ۲۰۰ میلیارد دلار تخمین زده می‌شود، بلااستفاده مانده است. به تازگی شرکت‌های آمریکایی به دنبال دریافت مجوز معکوس کردن کاربری این ترمینال‌ها یعنی صادرات گاز طبیعی از این ترمینال‌ها هستند. همین تولید فزاینده (در کنار بحران اقتصادی)، قیمت گاز را در آمریکا به شدت کاهش داده به نحوی که در حال حاضر به کمتر از یک سوم نسبت به پنج سال پیش رسیده است.

بنابر این بازار گاز طبیعی در جهان به شدت تغییر کرده و پس از این الگوهای صادرات گاز به شدت متحول خواهد شد. ذخایر شیل باعث خودکفایی آمریکای شمالی شده و در اروپا و چین نیز ذخایر قابل توجهی موجود است که به واسطه نگرانی‌های زیست محیطی هنوز مجوز استخراج از آنها به صورت گسترده صادر نشده است. در صورت به کمال رسیدن تکنولوژی‌های موجود و رفع نگرانی‌های زیست محیطی بعید نیست که افزایش تولید شیل گازی اروپا را در یک دهه آینده شاهد باشیم. در این حالت مقادیر زیادی از گاز روسیه به سوی کشورهای آسیایی هدف گرفته خواهد شد که این به معنای آن است که فرصت‌های ایران برای بستن قراردادهای بلندمدت صادرات گاز به شدت محدود و در حال از بین رفتن است.

مسوولان وزارت نفت به اهمیت بازاریابی برای گاز پی برده‌اند

در بازار گاز حرکت‌های به موقع و استراتژیک بسیار مهم است. مثلا در ۱۰ سال اخیر ما تقریبا هیچ پیشرفتی در افزایش ظرفیت تولید گاز از میدان مشترک با قطر و نیز کسب مشتری‌های بلندمدت نداشته‌ایم و مثلا نتوانسته‌ایم پاکستان و هند را که دو مشتری بالقوه مناسب برای کشور بوده‌اند با خود همراه کنیم تا در خط لوله صلح همکاری کنند. این فرصت‌سوزی‌ها برگشت‌پذیر نیستند. با این وجود هم‌اکنون نیز با وجود آنکه زمان بسیاری از دست رفته و بیش از ۱۰ سال از قطر عقب هستیم باز باید با جدیت به دنبال بازاریابی گاز، به جریان انداختن قراردادهای انتقال گاز به هند و نیز امکان سنجی سرمایه‌گذاری روی تاسیسات LNG باشیم. خوشبختانه به نظر می‌رسد مسوولان وزارت نفت به اهمیت بازاریابی تهاجمی برای گاز و جدیت در تکمیل قراردادهای معوقه آگاهند.

تحولات بازار نفت

بازار نفت خام نیز مانند گاز طبیعی در انتظار تحولاتی شگرف است. پیشرفت تکنولوژی‌های استخراج باعث افزایش تولید از منابع موجود شده و از سوی دیگر کشف منابع عظیم غیرمتعارف نفت باعث تغییر صحنه بازار نفت شده است. این تحولات به حدی بوده که سازمان بین‌المللی انرژی در آخرین گزارش خود پیش‌بینی کرده است که آمریکا تا ۸ سال دیگر بزرگ‌ترین تولید‌کننده نفت خام جهان خواهد شد و تا ۲۰ سال دیگر آمریکای شمالی از لحاظ تامین انرژی خودکفا می‌شود. بر این اساس تولید نفت خام آمریکا (بدون میعانات گازی) تا کمتر از ۱۰ سال دیگر از عربستان هم بیشتر می‌شود. این موضوع بی‌تردید از وزن و اهمیت تولید‌کنندگان اصلی انرژی در جهان در خاورمیانه خواهد کاست.

از طرفی به دلیل اینکه فرآیند تزریق گاز یا مواد دیگر جهت افزایش نرخ استحصال ذخایر قدیمی مستلزم سرمایه‌گذاری برای تجهیزات لازم و سپس جداسازی مواد مخلوط با نفت است، در قیمت‌های پایین نفت، مثلا ۲۰-۳۰ دلار در بشکه، به صرفه نیست ولی در قیمت‌های ۷۰-۱۰۰ دلار به صرفه می‌شود. همین امر نشان می‌دهد که قیمت نفت نمی‌تواند برای مدت‌های طولانی بالای ۱۰۰ دلار باقی بماند و صرفا در مدتی کوتاه، تا زمانی که سرمایه‌گذاری لازم برای تزریق به چاه‌های کهنه به ثمر برسد، ممکن است قیمت‌هایی در حدود ۱۵۰ دلار را تجربه کنیم.

نفت خام به‌طور سنتی از مخازن متعارف استخراج می‌شود. در عین حال ذخایر بسیار گسترده‌ای از سوخت‌های فسیلی در لایه‌های رسوبی یا به صورت شن‌های آغشته به نفت و یا نفت سنگین از زمان‌های طولانی کشف شده است. تا چندی پیش استخراج نفت خام از این ذخایر امکان‌پذیر نبوده است. افزایش شدید قیمت نفت به‌خصوص در سال‌های ۲۰۰۷ و ۲۰۰۸ و رشد تکنولوژی استخراج این امکان را فراهم آورد که سرمایه‌گذاری زیادی برای استخراج از این ذخایر صورت بگیرد. به طوری که ایالت آلبرتای کانادا اینک روزانه بیش از ۲ میلیون بشکه نفت از این ذخایر غیرمتعارف استخراج می‌کند.

در اثر همین جهش قیمت، ذخایر هنگفت نفت سنگین ونزوئلا که هزینه استخراج بالایی دارند و پیش از آن غیر اقتصادی تلقی می‌شدند، به جرگه ذخایر اثبات شده پیوستند و در پی اکتشاف مخازن جدید، اینک طبق برخی آمارها ونزوئلا از عربستان سعودی ذخایر اثبات شده بیشتری دارد. این به معنای آن است که مرکز ثقل بازار نفت از خاور‌میانه در حال جابه‌جایی است.

بسیاری از این تحولات تکنولوژیک یکطرفه بوده و نیازمند یک دوره قیمت بالای نفت هستند. توضیح آنکه در صورت بالا رفتن قیمت نفت، تحقیقات برای کشف تکنولوژی‌های جدید شدت می‌یابد. به محض کشف یک تکنولوژی جدید، حتی پس از افت قیمت، استفاده از آن به صرفه باقی می‌ماند. به عنوان یک مثال دیگر، بسیاری از سرمایه‌گذاری‌ها برای توجیه اقتصادی داشتن نیازمند قیمت‌های بالا هستند. اما پس از انجام سرمایه‌گذاری و ایجاد ظرفیت، حتی با افت قیمت قادر به ادامه حیات خود هستند. به همین ترتیب فرآیندهای اکتشافی در نقاط صعب‌العبور و دشوار مثل قطب شمال در دوران اوج قیمت شدت می‌یابد و پس از آن، حتی با افت قیمت، مختصات اکتشافات صورت گرفته همچنان همان است! این مساله یکی از دلایلی است که برخی کشورهای اوپک از قبیل عربستان اصرار دارند که قیمت نفت نباید برای مدت طولانی بالا باقی بماند.

وضعیت مصرف‌کنندگان انرژی

میزان مصرف نفت و گاز در کوتاه‌مدت به تغییرات قیمت عکس‌العمل زیادی نشان نمی‌دهد، ولی با کوچک‌ترین شوک به عرضه یا تقاضا، قیمت‌ها نوسانات شدید می‌کنند. مثلا حذف ناگهانی یک میلیون بشکه در روز نفت لیبی از بازارهای جهانی باعث افزایش شدید قیمت شد.

این به دلیل آن است که در کوتاه مدت نه عرضه امکان افزایش شدید دارد و نه تقاضا می‌تواند کاهش شدیدی را تجربه کند ولی در بلندمدت مساله به کلی متفاوت است.

عمده رشد مصرف از سوی کشورهای در حال توسعه می‌آید. به‌خصوص چین و هند بیشترین رشد مصرف را در دهه اخیر داشته‌اند، بنابراین نباید آنها را از نظر دور داشت. در عین حال مصرف چین و هند نیز در آینده رشد دهه قبل را تجربه نخواهد کرد.

با بالارفتن قیمت نفت سرمایه‌گذاری روی کارآیی خودروها و نیروگاه‌ها، حمل‌ونقل‌ عمومی و انرژی‌های جایگزین می‌شود و این با تاخیری چند ساله باعث کاهش مصرف می‌شود همان‌طور که در مورد آمریکا در دهه ۱۹۸۰ اتفاق افتاد.

در سمت عرضه نفت هم باید توجه کرد که در قیمت‌های بالای ۱۰۰ دلار منابع بسیار عظیم نامتعارف نفت مثلا در ونزوئلا و کانادا صرفه اقتصادی پیدا می‌کنند. تحقیقات برای افزایش نرخ استحصال مخازن متروکه نیز بیشتر می‌شود و فرآیندهای اکتشافی نیز تشدید می‌شود. لذا اگر برای مدتی قیمت نفت بالاتر از ۱۰۰ دلار باشد سیل سرمایه‌گذاری به سوی این منابع باعث می‌شود که با تاخیری چند ساله مقادیر زیادی نفت خام به بازارها عرضه شود و قیمت را پایین بکشد. ممکن است به صورت مقطعی در اثر جنگ، سوانح طبیعی یا رشد ناگهانی یک کشور مثل چین قیمت برای مدتی خیلی بالا برود و مثلا در حوالی ۱۵۰ دلار یا بیشتر بماند ولی به دلیل مکانیسم‌هایی که در مورد عرضه و تقاضا گفته شد این اثر مقطعی بوده و پس از آن قیمت کمتر هم خواهد شد. در نتیجه من بعید می‌دانم که قیمت نفت در بلندمدت چندان بیشتر از قیمت‌های فعلی شود.

منبع: تسنیم