قنات چیست و چگونه وضعیت آب ایران را در گذشته اداره می‌کرده است؟
بحران آب در تمدن کاریزی
«. . . اما ایرانی و شرقی همه نبوغ و هوش خود را طی هزاران سال صرف این کرد که چگونه از خاک و از دل زمین، یک قطره آب بیرون آورد. به حساب یک نفر فرنگی، که چندان هم بیراه نیست، حدود ۳۵هزار کیلومتر قنات در زیر زمین حفر کرده‌ایم و شاید بیش از متروی پاریس و لندن خاک‌برداری کرده‌ایم. فکر کنید چقدر کار شده است همه اسم‌های این قنوات آنقدر قدیم و دیرینه است که از عهد فرس باستان و هخامنشی پیش‌تر می‌رود». باستانی پاریزی در «از پاریز تا پاریس» اینگونه از قدمت فناوری قنات در ایران نوشته است؛ فناوری‌ای که یکی از بارزترین جلوه‌های سازگاری بشر با طبیعت است.
«... اما ایرانی و شرقی همه نبوغ و هوش خود را طی هزاران سال صرف این کرد که چگونه از خاک و از دل زمین، یک قطره آب بیرون آورد. به حساب یک نفر فرنگی، که چندان هم بیراه نیست، حدود ۳۵هزار کیلومتر قنات در زیر زمین حفر کرده‌ایم و شاید بیش از متروی پاریس و لندن خاک‌برداری کرده‌ایم. فکر کنید چقدر کار شده است همه اسم‌های این قنوات آنقدر قدیم و دیرینه است که از عهد فرس باستان و هخامنشی پیش‌تر می‌رود». باستانی پاریزی در «از پاریز تا پاریس» اینگونه از قدمت فناوری قنات در ایران نوشته است؛ فناوری‌ای که یکی از بارزترین جلوه‌های سازگاری بشر با طبیعت است. این سازگاری البته همانطور که باستانی پاریزی نیز به آن اشاره کرده، در میان ایرانیان از دیرباز زبانزد بوده و خود را در سازه‌ای ۶هزار ساله نشان می‌دهد.
بسیاری از کارشناسان معتقدند قنات یک تکنولوژی بی‌نظیر و یک تکنیک منحصر به فرد است و آنقدر دقیق محاسبه شده که باید علمای ریاضی و هندسه با آن سر و کار پیدا کنند.براساس تعریف مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آبی (وابسته به یونسکو)، قنات یک راهروی زیرزمینی است که آب را از آبخوان یا سفره آب زیرزمینی به اراضی پست‌تر منتقل می‌کند. در واقع، قنات متشکل است از چندین چاه که به‌صورت عمودی در یک سطح شیب‌دار حفر شده‌اند و این چاه‌ها در زیر زمین با یک راهروی با شیب ملایم‌تر از سطح زمین به یکدیگر متصل می‌شوند. عمق چاه مادر که معمولاً در یک مخروط آبرفتی فرو رفته، بیشتر از سطح آب زیرزمینی است. این چاه‌ها با فواصل ۲۰ تا ۲۰۰ متری میان ناحیه تره کار و خشکه کار قنات قرار دارند. از بالا، سیستم قنات شبیه مسیری از لانه مورچه‌ها است که از دامنه کوه آغاز شده و تا رسیدن به محل برداشت آب در بیابان امتداد دارد.
جغرافیای قنات
گرچه ایران دارای دو حوضه بزرگ آبی یعنی دریای خزر در شمال و خلیج فارس و دریای عمان در جنوب است اما رشته‌کوه‌های مرتفع در کشورمان، تاثیرگذاری این دو حوضه آبی را بر پهنه وسیع ایران محدود می‌کند و علاوه بر آنکه امکان دسترسی به آب‌های سطحی را کاهش می‌دهد، باعث گرم و خشک شدن اکثر بخش‌های کشور نیز می‌شود. البته پژوهش‌ها نشان می‌دهند که گرمی و خشکی هوا و کم‌آبی در گذشته ایران کمتر از امروز بوده است اما در همان زمان نیز مردم نمی‌توانستند تنها به آب‌های سطحی اکتفا کنند. همین موضوع علت و معلول شکل‌گیری قنات یا کاریز در تمدن باستانی ایران است. با این همه، قنات در مناطقی که رودخانه و چشمه وجود داشته، ایجاد نشده است.
به همین خاطر است که در مناطقی همچون خوزستان، قسمتی از شمال غربی کشور، برخی نقاط کوهستانی غرب کشور، فارس، شمال خراسان و مازندران، به ندرت قنات‌هایی دیده شده است. از این رو قنات‌ها اغلب با زندگی مردمان کویر و بیابان‌ها پیوند داشته‌اند.از سوی دیگر نگاهی به تحلیل‌های باستان‌شناسانه نشان می‌دهد همه پایتخت‌های ایران از زمان نخستین پادشاهی که پادشاهی مادها بوده، رو به بیابان و در طول دو جاده اصلی در کناره‌های داخلی دو سلسله جبال بزرگ قرار گرفته‌اند؛ یک جاده از مغرب به مشرق در جاده نظامی، تجارتی و فرهنگی که به موازات البرز ممتد است و شهرهای هگمتانه، قزوین، تهران، صد دروازه (همان دامغان) و هرات در این مسیر واقع شده‌اند، در جاده جنوبی نیز اصفهان، پاسارگاد، اصطخر، تخت جمشید و شیراز قرار دارد.به این ترتیب می‌توان دریافت که تمدن اصیل ایران عمدتا بر پایه آب‌هایی با سرچشمه‌های زیرزمینی و از طریق بنای منحصرا ایرانی قنات بنیان‌گذاری شده بود. از همین رو است که به این تمدن، عنوان «تمدن کاریزی» را نیز اطلاق می‌کنند. تاریخ‌دانان، دوره حکمرانی داریوش هخامنشی را اوج شکوفایی آب‌رسانی، آبیاری و حفر کاریز در سرتاسر کشور می‌دانند. بنا بر متون تاریخی، این پادشاه مالیات پنج نسل کسی را که کاریز حفر می‌کرد، آب را به سطح زمین می‌آورد و زمین را آباد یا کاریزهای خشک را بازسازی می‌کرد، می‌بخشید. در همین زمان بود که فناوری قنات به مصر هم منتقل شد.اما قنات، گونه‌ای مهندسی برپایه مشارکت جمعی و استفاده از دانش و فن بومی هر منطقه، قطره قطره آب‌های پراکنده در دل خاک را از عمق زمین استخراج می‌کند و با پیوستن آن قطره‌ها به یکدیگر، رودخانه‌ای در زیرزمین را در محل مورد نیاز به روی زمین می‌آورد. این سازه آبی از بخش‌های مختلفی تشکیل می‌شود؛ راهرو، خروجی قنات، میله چاه، مادر چاه، مزرعه و... از جمله این بخش‌ها هستند.
قنات، کمک‌حال بحران امروز
قنوات دارای عجایب باورنکردنی در برابر دنیای مدرن امروزه هستند. براساس گزارش وزارت نیرو، تعداد قنوات در ایران به حدود ۳۶هزار قنات می‌رسد. میانگین طول این قنوات حدود ۶ کیلومتر و میانگین مجموع عمق میله چاه‌های هر قنات حدود ۴ کیلومتر است. با در نظر گرفتن این آمار به‌عنوان تقریبی نسبی برای همه قنوات، در کل در ایران حدود ۳۷۶هزار کیلومتر راهرو و میله چاه قنات موجود است و با در نظر گرفتن قطر دهانه هر میله چاه حدود ۱ متر، اگر خاک تخلیه شده از حفر قنوات جمع‌آوری شود تپه‌ای به امتداد ۱۶۰ کیلومتر، پهنای ۱۸۵ متر و ارتفاع ۲۰ متر به‌وجود می‌آید. بنابراین طول کلی قنوات حدود ۴/ ۹ برابر طول خط استوا و حدود ۹/ ۹۷ درصد فاصله ماه تا زمین است. اگر ما می‌خواستیم دستمزدی برای کسانی که چنین سیستم‌های هیدرولیکی را ایجاد کرده‌اند در نظر بگیریم، میزان دستمزد آنها بیش از میلیاردها دلار می‌شد. اما تاکنون آیا از این سیستم عجیب برای رفع بحران کم‌آبی کشور کمک گرفته‌ایم؟برخی کارشناسان بر این باورند که قنوات شهری از ظرفیت‌های بسیاری بـرای رفـع نیازهای آبی شهر برخوردارند و با توجه به رویکرد جهانی در دستورکار برای استفاده از تکنولوژی های بومی، به‌عنوان راهکاری نو در مدیریت منابع آب شهرها، ضـروری است قنات به‌عنوان فناوری پـاک، کـم هزینـه و پایـدار مورد توجه قرار گیرد؛ امری که می‌تواند بحران آب را در یک تمدن کاریزی مدیریت کند. مثلا قنوات شهر تهـران تا ٥٠ سال گذشته مهم‌ترین رکـن تـأمین آب موردنیـاز ساکنین محسوب می‌شده است اما امروزه ایجاد تکنولوژی‌های نـوین نظیـر حفـر چـاه از سـویی و افزایش نیاز آبی از سوی دیگـر، باعث شده قنـوات کـارآیی خـود را خصوصاً در محیط‌های شهری از دست بدهند. اکنون و بعد از ثبت جهانی ۱۱قنات کشور، لازم است بار دیگر به این تکنولوژی رجوع کنیم و از آن متناسب با نیازهای امروز بهره بگیریم.
ارسال نظر