ذکر احوال استانداران خراسان در دوره قاجاریه – بخش33
هادی پژوهش مشهد در دوران استبداد صغیر، قسمت چهارم تعبیر سایکس انگلیسی از اوضاع مشهد تعبیر سرپرسی سایکس از وضعیت مشهد و در جریان گزارش‌های خود به مقامات انگلیسی این بود که «انقلاب در مشهد شروع شده است». در اوایل سال 1288 ه.خ/1327ه.ق مردم مشهد همچنان در حمایت از مشروطیت در صحنه بودند. در همین ایام بمبی در منزل برادرزاده نیرالدوله انداخته شد و تلگراف خانه تصرف و دکان‌ها نیز بسته شد. مشروطه‌خواهان موفق به دستگیری نایب‌الحکومه شدند و پس از دو روز که وی سوگند خورده بود با مشروطه‌خواهان متحد شود وی را آزاد کردند و به دنبال آن انجمن جدید از طرف آنان تأسیس و خبر آن به مراکز مختلف ایران مخابره شد. نیرالدوله که تا این هنگام در نیشابور اقامت داشت صدرالعلماء و یک نفر دیگر را که از مشهد به نیشابور رفته بودند، ملاقات کرد. این دو تن به او پیغام دادند اگر حاضر به همکاری با انجمن ایالتی است، وارد مشهد شود. نیرالدوله نیز با دادن انگشتری خود، خواهان همکاری با انجمن شده بود. با این حال اعضای انجمن ایالتی مشهد به او پاسخ داده بودند: «خیر، هروقت غورخانه و توپ‌خانه و ارگ را به تصرف ما داده، سردار معظم و سالار مظفر از مخالفان مشروطیت در خراسان را هم تسلیم کرد و ما این دو نفر را شقه کردیم آن وقت بیاید...» نیر الدوله هم در واکنش به این برخوردها به سردار بجنوردی و سردار قوچانی تلگراف کرده بود هزار سوار بیاورند و جواب زده‌اند استخاره کردیم، بد آمد.

قتل بیگلربیگی مشهد توسط مجاهدین
در کشاکش بین مجاهدین و مستبدین یکی از مجاهدین آذربایجانی ساکن مشهد، قاسم‌خان بیگلر بیگی، یا همان فرماندار مشهد را به قتل رساند و خود نیز به قتل رسید. مشروطه‌خواهان مشهد جنازه بیگلربیگی را به دم قاطر بستند و در شهر گردش دادند. مردم تا غروب به تماشای جسد او می‌رفتند. در ادامه درگیری مشروطه‌خواهان و مستبدین در مشهد منزل نبیل الملک کارگزار هم غارت شد و دو نفر سالدات روسی هم کشته شدند. بعد از این حرکت‌ها بود که روس‌ها در انجمن را بسته و نیروهای زیادی وارد مشهد کردند و منتظر بودند تا با ورود مجدد رکن‌الدوله به مشهد اوضاع آرام شود. با رسیدن مشروطه‌خواهان گیلانی، بختیاری و اصفهانی به تهران که به منظور مقابله با محمدعلی شاه از این مناطق حرکت کرده بودند، استبداد صغیر ساقط و محمدعلی شاه به سفارت روسیه پناهنده شد. مجلس شورای ملی محمدعلی شاه را از سلطنت عزل و به جای او پسر صغیرش احمد میرزا را جانشین نمودند و رئیس ایل قاجار نایب‌السلطنه گردید. در جلسه عزل شاه، سید حسن اردبیلی نماینده اول مشهد در مجلس اول شورای ملی نطق مفصلی ایراد کرد.

اوضاع مشهد پس از سقوط محمدعلی شاه
دولت جدید، رکن‌الدوله را مجددا به عنوان حاکم به مشهد در مقام خود ابقا کرد. اما انجمن ایالتی خراسان به وی هشدار داد که بدون اطلاع و دستورالعمل تهران حق انجام هیچ اقدامی را ندارد. با این حال ناخرسندی انجمن و علمای مشروطه‌خواه از رکن‌الدوله فزونی یافت و اعضای انجمن ایالتی خراسان از تهران خواهان برکناری او شدند. در برخی از گزارشات این تحریکات به طرفداران عین‌الدوله که خواهان حکومت خراسان بوده نسبت داده شده است. انجمن ایالتی مشهد علاوه بر دسته‌های پنجاه، شصت نفری مجاهدین تبریزی که قبلا وارد مشهد شده بودند اقدام به افزایش مجاهدین مسلح کرد. دابیژا سرکنسول روس در 29 خرداد نامه‌ای به رکن‌الدوله استاندار خراسان نوشت و خواهان تخلیه تلگراف خانه از مجاهدین و خلع سلاح آنان و نیز دستگیری قاتلان اعتضادالتولیه و بیگلربیگی شد. اوضاع خراسان و مشهد در این زمان سخت مغشوش و بی‌نظم بود. دزدان و راهزنان امان تجار را بریده بودند. دزدیده شدن یک کاروان حامل قند اتباع روسیه باعث شد تا کنسول روس در مشهد اولیای دولت ایران را تحت فشار قرار داده و از آن‌ها قول قلع و قمع سارقان را بگیرد. در خود شهر مشهد نیز اوضاع بهتر نبود؛ رئیس نظمیه (معتمد الوزراء) متهم بود که پول گزافی را به طور غیر مشروع به دست آورده است. ادامه دارد....
منبع: خراسان با تلخیص- دکتر یوسف متولی حقیقی