درباب «قنات»
حسن پسندیده مدیر کل دفتر آب و خاک سازمان حفاظت محیطزیست ایران یکی از ارزنده‌ترین اختراعات نیاکان ما، جهت استخراج آبهای زیر زمینی قنات است، این سازه آبی توسط مهندسان ایرانی با وسایل اندک و امکانات موجود زمان طراحی می‌شد عظمت قنات یک تلاش مداوم طاقت‌‌فرسا و پرخطر برای جدال با خشکی را نشان می‌دهد، تلاشی که بدون برخورداری از یک فرهنگ غنی و برانگیزاننده امکان‌پذیر نبوده‌است. قنات سیستمی است که به‌وسیله آن امکان انطباق انسان با محیطزیست در بسیاری از مناطق خشک‌و سخت فراهم آمده است که نه‌‌تنها حیات بشر، بلکه شکوفایی فرهنگ‌ها و تحولات بسیاری در گرو وجود این سازه آبی است.
حسن پسندیده مدیر کل دفتر آب و خاک سازمان حفاظت محیطزیست ایران یکی از ارزنده‌ترین اختراعات نیاکان ما، جهت استخراج آبهای زیر زمینی قنات است، این سازه آبی توسط مهندسان ایرانی با وسایل اندک و امکانات موجود زمان طراحی می‌شد عظمت قنات یک تلاش مداوم طاقت‌‌فرسا و پرخطر برای جدال با خشکی را نشان می‌دهد، تلاشی که بدون برخورداری از یک فرهنگ غنی و برانگیزاننده امکان‌پذیر نبوده‌است. قنات سیستمی است که به‌وسیله آن امکان انطباق انسان با محیطزیست در بسیاری از مناطق خشک‌و سخت فراهم آمده است که نه‌‌تنها حیات بشر، بلکه شکوفایی فرهنگ‌ها و تحولات بسیاری در گرو وجود این سازه آبی است. از این رو قنات خود ریشه اصلی ایجاد شهرنشینی و مدنیت است، قنات‌عین مدیریت زیست محیطی - مدیریت مهندسی عمران - مدیریت بهره‌برداری از آب- مدیریت مکان - مدیریت بر مالکان بهره‌برداری و مدیریت بر امور مالی و دخل و خرج است، هرچه مدیریت مدرن با مهارت‌ها و شرایط محلی انطباق داشته باشد نتایج امیدوارکننده‌تری به‌دنبال خواهد داشت. بدون تردید مدیریت سنتی
منایع آب که سینه به سینه و از نسلی به نسل دیگر منتقل شده و با جذب روش‌های کارآمد آنچنان کامل شده که طی هزار سال بیابان‌های خشک را به بوستان‌های سرسبز و مصفا تبدیل کرده ، از عناصر و ویژگی‌هایی برخوردار بوده که‌می‌تواند محور آموزش و ترویج روش‌های جدید قرار گیرد.
محسنات قنات آن است که برای احداث آن می‌توان با وسایل ساده و نیروی کار و بدون نیاز به‌انرژی الکتریکی و انرژی فسیلی - موتور پمپ و سایر وسایل مکانیکی اقدام کرد.
در سال آبی 84-1383 مشخص شد شمار قنوات کشور 35800 رشته است که البته این تعداد شامل قنوات بایر و غیر‌قابل استفاده نیز بوده است. در گذشته از جریان آب قنات هم برای شرب و هم برای کشاورزی و هم در به حرکت آوردن چرخ آسیاب‌های آبی استفاده می‌شده است، ولی امروزه آب قنات بیشتر مصرف کشاورزی دارد.
یکی از عوامل به وجود آورنده و تشدید کننده بحران آب در ایران توجه نکردن به مدیریت و فرهنگ بهره‌برداری سنتی از منابع آب است زیرا موفقیت فرآیند برنامه‌ریزی مدیریت مدرن در یک‌کشور به توانایی‌ها و ویژگی‌هایی که آن مدیریت از فرهنگ سنتی کشور می‌گیرد وابسته است، هرچه مدیریت مدرن با مهارت‌ها و شرایط محلی بیشتر انطباق داشته باشد نتایج امیدوارکننده‌تری به‌دنبال خواهد داشت.ایران در قسمتی از کره زمین در ناحیه‌ای خشک و نیمه خشک قرار گرفته که متوسط بارندگی آن ۲۵۰ میلی‌متر در سال است. بخش اعظمی از میزان آب ورودی به ایران از طریق بارش تامین می‌شود.
مهم‌ترین عواملی که باعث افزایش مصرف آب در کشور هستند عمدتا شامل افزایش جمعیت، توسعه صنعت = افزایش سطح زیر کشت با توجه به شیوه‌های غلط کشاورزی و افزایش مصرف آب در کشاورزی است.
این‌ها در حالی است که در سال‌های اخیر و خشکسالی‌های مستمر و مدیریت غلط در بخش آب باعث شده است که ما با حفر چاه و عمیق‌تر کردن چاه‌ها، آبهای زیر زمینی را بدون برنامه و توجه به ظرفیت محدود منابع آب زیر زمینی در کشور به مصرف برسانیم، از آنجا که ذخایر آبهای زیرزمینی به چشم دیده نمی‌شوند ما فکر می‌کنیم این ذخایر بی‌پایان هستند، اما چنین نیست ذخایر آب زیرزمینی در حال افت و کاهش جدی و در مرز نابودی است.
حفر چاه و استفاده بیش از ظرفیت از ذخایر آب زیرزمینی می‌تواند باعث پایین رفتن سطح آبهای زیر زمینی، از دسترس خارج شدن آب، خشک شدن مراتع ودرختان، کم آب یا خشک شدن قنات‌ها، تغییر کیفیت آبهای زیرزمینی، شور شدن آبهای زیرزمینی که در اثر استفاده بیش از ظرفیت باعث نفوذ آب شور در مخازن آبهای شیرین و شور شدن آنها خواهد شد که طبعا شور شدن زمین در اثر بالا آمدن نمک موجب از بین رفتن کشاورزی شده و همچنین نشست زمین در اثر تهی شدن مخازن آب زیرزمینی و فرو نشینی بیش از حد زمین باعث ریزش آن، تخریب مخازن آب زیرزمینی و عدم امکان آب‌گیری مجدد این مخازن و فرونشست زمین خواهد شد.
استفاده بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی به‌وسیله چاه‌های مجاز و غیرمجاز عمیق و نیمه‌عمیق؛ آب استحصالی قنات‌ها را بیش از ۳۵ درصد کاهش داده است.قنات‌ها بدون آنکه سفره‌های زیرزمینی آب را تخریب کنند، بخش اعظمی از نیازهای کشاورزان را به آب تامین می‌کنند؛ بنابراین این منابع آبی سرمایه‌های بزرگی است که باید مورد محافظت جدی قرار بگیرد.
عدم اجرای طرح لایروبی، حفر بی‌رویه چاه‌ها و ساخت‌وسازهای غیرمجاز در حریم قنات‌ها نیز ازجمله عواملی است که سبب خشک شدن یا مرگ قنات‌ها می‌شود.
به‌طور کلی علل و عوامل موثر در کم‌آبی و سرانجام خشک و بایر شدن قنات‌ها را عوامل طبیعی و انسانی تشکیل می‌دهند. خشکسالی به‌ویژه خشکسالی‌های پی در پی، خالی شدن مخزن، برخورد کردن قنات به طبقات غیر قابل نفوذ و پیشروی، سیل، هجوم ماسه‌های روان از عوامل مهم طبیعی و عوامل انسانی ازجمله صدورمجوز‌های بی‌رویه برای حفر چاه‌های عمیق و اضافه‌برداشت از سفره‌های آب زیرزمینی، ورود فاضلاب به شبکه آب قنوات، تخلیه زباله در چاه‌های قنات و تخریب قنوات به‌واسطه ساخت و سازهای عمرانی، عدم‌مدیریت و برنامه‌ریزی‌های آینده‌نگری، بیش از خشکسالی در نابودی قنوات ایران سهم داشته‌است.
انسان‌ها با گرفتن آب بیش از حد از چاه‌ها باعث می‌شوند که با کم شدن آبهای زیرزمینی، آبهای شور جلو بیایند و آب چاه شور شود، حفر چاه‌های عمیق و نیمه عمیق در حریم قنات‌ها، حفر قنات در حریم آبی قنات دیگر، عبور دادن آب از روی پشته قنات، لایروبی نکردن قنات هم عوامل مهم انسانی تخریب و خشک شدن قنات‌ها در کشور محسوب می‌شود.
محسنات قنات آن است که برای احداث آن می‌توان با وسایل ساده و نیروی کار و بدون نیاز به‌انرژی الکتریکی و انرژی فسیلی - موتور پمپ و سایر وسایل مکانیکی اقدام کرد.
در سال آبی 84-1383 مشخص شد شمار قنوات کشور 35800 رشته است که البته این تعداد شامل قنوات بایر و غیر‌قابل استفاده نیز بوده است. در گذشته از جریان آب قنات هم برای شرب و هم برای کشاورزی و هم در به حرکت آوردن چرخ آسیاب‌های آبی استفاده می‌شده است، ولی امروزه آب قنات بیشتر مصرف کشاورزی دارد.
یکی از عوامل به وجود آورنده و تشدید کننده بحران آب در ایران توجه نکردن به مدیریت و فرهنگ بهره‌برداری سنتی از منابع آب است زیرا موفقیت فرآیند برنامه‌ریزی مدیریت مدرن در یک‌کشور به توانایی‌ها و ویژگی‌هایی که آن مدیریت از فرهنگ سنتی کشور می‌گیرد وابسته است، هرچه مدیریت مدرن با مهارت‌ها و شرایط محلی بیشتر انطباق داشته باشد نتایج امیدوارکننده‌تری به‌دنبال خواهد داشت.ایران در قسمتی از کره زمین در ناحیه‌ای خشک و نیمه خشک قرار گرفته که متوسط بارندگی آن ۲۵۰ میلی‌متر در سال است. بخش اعظمی از میزان آب ورودی به ایران از طریق بارش تامین می‌شود.
مهم‌ترین عواملی که باعث افزایش مصرف آب در کشور هستند عمدتا شامل افزایش جمعیت، توسعه صنعت = افزایش سطح زیر کشت با توجه به شیوه‌های غلط کشاورزی و افزایش مصرف آب در کشاورزی است.
این‌ها در حالی است که در سال‌های اخیر و خشکسالی‌های مستمر و مدیریت غلط در بخش آب باعث شده است که ما با حفر چاه و عمیق‌تر کردن چاه‌ها، آبهای زیر زمینی را بدون برنامه و توجه به ظرفیت محدود منابع آب زیر زمینی در کشور به مصرف برسانیم، از آنجا که ذخایر آبهای زیرزمینی به چشم دیده نمی‌شوند ما فکر می‌کنیم این ذخایر بی‌پایان هستند، اما چنین نیست ذخایر آب زیرزمینی در حال افت و کاهش جدی و در مرز نابودی است.
حفر چاه و استفاده بیش از ظرفیت از ذخایر آب زیرزمینی می‌تواند باعث پایین رفتن سطح آبهای زیر زمینی، از دسترس خارج شدن آب، خشک شدن مراتع ودرختان، کم آب یا خشک شدن قنات‌ها، تغییر کیفیت آبهای زیرزمینی، شور شدن آبهای زیرزمینی که در اثر استفاده بیش از ظرفیت باعث نفوذ آب شور در مخازن آبهای شیرین و شور شدن آنها خواهد شد که طبعا شور شدن زمین در اثر بالا آمدن نمک موجب از بین رفتن کشاورزی شده و همچنین نشست زمین در اثر تهی شدن مخازن آب زیرزمینی و فرو نشینی بیش از حد زمین باعث ریزش آن، تخریب مخازن آب زیرزمینی و عدم امکان آب‌گیری مجدد این مخازن و فرونشست زمین خواهد شد.
استفاده بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی به‌وسیله چاه‌های مجاز و غیرمجاز عمیق و نیمه‌عمیق؛ آب استحصالی قنات‌ها را بیش از ۳۵ درصد کاهش داده است.قنات‌ها بدون آنکه سفره‌های زیرزمینی آب را تخریب کنند، بخش اعظمی از نیازهای کشاورزان را به آب تامین می‌کنند؛ بنابراین این منابع آبی سرمایه‌های بزرگی است که باید مورد محافظت جدی قرار بگیرد.
عدم اجرای طرح لایروبی، حفر بی‌رویه چاه‌ها و ساخت‌وسازهای غیرمجاز در حریم قنات‌ها نیز ازجمله عواملی است که سبب خشک شدن یا مرگ قنات‌ها می‌شود.
به‌طور کلی علل و عوامل موثر در کم‌آبی و سرانجام خشک و بایر شدن قنات‌ها را عوامل طبیعی و انسانی تشکیل می‌دهند. خشکسالی به‌ویژه خشکسالی‌های پی در پی، خالی شدن مخزن، برخورد کردن قنات به طبقات غیر قابل نفوذ و پیشروی، سیل، هجوم ماسه‌های روان از عوامل مهم طبیعی و عوامل انسانی ازجمله صدورمجوز‌های بی‌رویه برای حفر چاه‌های عمیق و اضافه‌برداشت از سفره‌های آب زیرزمینی، ورود فاضلاب به شبکه آب قنوات، تخلیه زباله در چاه‌های قنات و تخریب قنوات به‌واسطه ساخت و سازهای عمرانی، عدم‌مدیریت و برنامه‌ریزی‌های آینده‌نگری، بیش از خشکسالی در نابودی قنوات ایران سهم داشته‌است.
انسان‌ها با گرفتن آب بیش از حد از چاه‌ها باعث می‌شوند که با کم شدن آبهای زیرزمینی، آبهای شور جلو بیایند و آب چاه شور شود، حفر چاه‌های عمیق و نیمه عمیق در حریم قنات‌ها، حفر قنات در حریم آبی قنات دیگر، عبور دادن آب از روی پشته قنات، لایروبی نکردن قنات هم عوامل مهم انسانی تخریب و خشک شدن قنات‌ها در کشور محسوب می‌شود.
ارسال نظر