نقشه بی‌خاصیت از قنوات تهران

نقشه جامع و دقیق از مسیر و موقعیت حداقل ۵۰۰ رشته قنات در زیر زمین تهران، بدون آنکه در شرایط بحران فعلی فرونشست پایتخت، مورد استفاده دستگاه‌های مسوول قرار بگیرد، در سایت اطلاع‌رسانی سازمان مدیریت بحران شهر تهران، به‌صورت کامل منتشر شده است.این نقشه نشان می‌دهد در هر یک از مناطق ۲۲ گانه تهران دست کم ۲۰ رشته قنات فعال یا خشک شده وجود دارد که بی‌توجهی به «موقعیت، عمق، طول مسیر و وضعیت فعلی» این قنوات از جانب عوامل حفاری و گودبرداری‌های عمرانی و ساختمانی می‌تواند نشست زمین در پایتخت را تشدید کند.

آنطور که سازمان مدیریت بحران شهر تهران اعلام کرده، عمق برخی از این قنات‌ها کمتر از ۱۰ متر است که به این ترتیب حفاری‌های عمیق بیش از ۱۰ متر در تهران، می‌تواند باعث انحراف مسیر سفره‌های آب زیرزمینی و در نتیجه آب‌شستگی لایه‌های زیرین خاک شود.اخیرا در محله نیاوران، یک پروژه برج سازی به دلیل گودبرداری عمیق، باعث انحراف مسیر قنات عبوری از زیر باغ نیاوران شده و با تغییر مسیر به‌وجود آمده در حرکت آب‌های زیرزمینی، کاخ صاحبقرانیه را دچار نشست و آسیب‌دیدگی کرده است.شبیه این حادثه در نقاط دیگر پایتخت و بخصوص در مجاورت برج سازی‌های بی‌قاعده، اتفاق افتاده است، اما اهمیت پایین محله‌های مسکونی برای مسوولان شهرسازی در مقایسه با بناهای تاریخی، باعث شده به جای پیگیری ریشه‌ای ساخت‌و‌سازهای پرخطر، صرفا موضوع نیاوران مورد بررسی ویژه قرار گیرد و پررنگ شود.در برخی مناطق شمالی تهران، فرآیند یک تا دو ساله گودبرداری‌های ساختمانی عوامل برج ساز بیخ ساختمان‌های قدیمی مسکونی، مشکلاتی را برای ساکنان این محله‌ها به‌وجود آورده است. نشست ساختمان‌های مسکونی ناشی از فرونشست میلیمتری زمین در مجاورت این پروژه‌ها، در حال حاضر شایع‌ترین چالش محسوب می‌شود.کاربرد اصلی نقشه قنات‌های شهر تهران مطابق آنچه سازمان مدیریت بحران اعلام کرده، «اعمال آن بر فرآیند صدور پروانه ساختمانی» است. اما موضوع «استعلام نقشه قنات» هنوز جزو ملزومات و مدارک لازم برای ساخت‌و‌ساز جهت ارائه به شهرداری بابت اخذ مجوز ساختمانی، در نیامده است.

دومین کاربرد مهم نقشه قنوات تهران، به آگاهی دستگاه‌های خدمات رسان دولتی درباره وضعیت جریان آب زیر زمین مربوط است تا با بررسی فنی مسیر چاه‌ها و آب‌های زیرزمینی، نسبت به رفع خطر از نقاطی که احتمال ریزش در آنها وجود دارد، از طریق تدابیر ایمنی اقدام کنند.اما طی دو سه ماه اخیر در پی چندین حادثه فرونشست زمین در پایتخت، برخی مسوولان مدیریت شهری اعلام کردند چون نقشه جامع و یکپارچه از موقعیت قنات‌های شهر تهران وجود ندارد، شناسایی نقاط مستعد ریزش، امکان‌پذیر نیست!در حال حاضر آنچه مسوولان مختلف مرتبط با مدیریت شهری تهران درباره اشکال بزرگ در رسیدگی به موضوع فرونشست زمین، مطرح می‌کنند آن است که «نقشه واحد از شریان‌های حیاتی در سطح زیر زمین» در اختیار همه دستگاه‌ها وجود ندارد، به این معنا که هر دستگاه خدمات رسان، نقشه‌ای مستقل و شاید متفاوت از یک شریان حیاتی مربوط به حوزه مسوولیتش را در اختیار دارد و این نقشه‌ها به‌صورت هماهنگ و مشترک با یکدیگر، موجود نیست.هر چند بخشی از این ادعا کاملا منطبق بر واقعیت است، اما مهم‌ترین نقشه در وضعیت کنونی که می‌تواند به‌صورت اورژانسی مبنای عمل عوامل ایمنی برای مهار حوادث فرونشست قرار بگیرد، نقشه مربوط به قنوات قدیمی تهران است.

شهرداری تهران با توجه به دسترسی به منابع اطلاعاتی و نقشه‌ای سازمان مدیریت بحران، می‌تواند در این زمینه پیش قدم شود و نظام صدور پروانه ساختمانی بخصوص برای بناهای بلند مرتبه را به ردیابی مسیر قنات‌ها و رعایت حریم و شرایط لازم برای ساخت‌و‌ساز روی قنات‌ها، مجهز کند.یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد شرایط ژئوتکنیکی شهر تهران وجود شبکه‌ای گسترده و عظیم از «قنات‌»ها در زیر زمین این شهر است.محدوده و حریم فعلی شهر تهران، در برگیرنده صدها کیلومتر قنات است که طی سالیان دراز و به‌تدریج برای مقاصد تامین آب حفر شده‌اند و گاه به علل مختلف از جمله ریزش و لزوم ایجاد مسیرهای انحرافی، دارای مسیرهای متعدد اصلی و فرعی و انحرافی در کنار یکدیگر هستند.عمق قنات‌ها در بعضی نقاط تهران تا ۱۳۰ متر ذکر شده و در بسیاری از نقاط به ویژه در محل‌های نزدیک مظهر عمق آنها کم شده و به کمتر از ۲ تا ۳ متر می‌رسد. فاصله میله‌ها معمولا بین ۱۵ تا ۲۰ متر و در بعضی مواقع برای عبور از رودخانه یا تپه‌ها ممکن است به ۲۰۰ متر نیز برسد. ابعاد مجرا معمولا ۱۲۰ سانتی‌متر در ۹۰ سانتی‌متر و قطر میله‌‌ها ۸۰ تا ۹۰ سانتی‌متر است. طول رشته قنات‌ها متغیر بوده و گاه تا ۱۸کیلومتر نیز می‌رسد.هر چند تعداد قنات‌های تهران و حومه در بعضی منابع به میزان ۵۰۰ رشته برآورد شده، اما تعداد رشته قنات‌های واقعی بیش از این می‌باشد. بسیاری از قنات‌های موجود در تهران در حال حاضر به‌صورت متروکه و تخریب شده در آمده و در بعضی موارد انحراف یافته یا پوشش دار شده‌اند.

موارد کاربرد نقشه قنات‌های تهران

از جمله کاربردهای احتمالی نقشه مسیر و موقعیت قنات‌های شهر تهران می‌توان به استفاده از آن در موارد زیر اشاره کرد:به‌عنوان مبنای اولیه در اطلاع‌رسانی به مالکین و ساکنین فعلی و آتی ساختمان‌ها، مستحدثات و زمین‌هایی که در محدوده عبور قنات قرار دارند و انعکاس موضوع وجود قنات در پرونده‌های شهرداری و ثبتی املاک فوق.تعیین بررسی‌های محلی جهت شناسایی و تدقیق مشخصات قنات عبوری و پایدار سازی آن و اخذ گواهی تایید اقدامات صورت گرفته به‌عنوان جزیی از ملزومات صدور پروانه ساختمانی و سایر مجوز‌های شهرسازی در املاکی که در محدوده نشان داده شده عبور قنات قرار دارند.

مطالعات و عملیات پایدارسازی و رفع خطر قنوات موجود.

هنگام وقوع حوادث ریزش، ایجاد حفره در زمین، بالازدگی آب و... جهت تعیین ارتباط احتمالی حادثه با قنات.اتخاذ تدابیر ایمنی لازم توسط سازمان‌های مسوول شریان‌های حیاتی (خطوط لوله آب، گاز، مخابرات، فاضلاب، خیابان‌ها و بزرگراه‌ها و...).مطالعات زمین شناسی مهندسی و ژئوتکنیکی پروژه‌های عمرانی شهر تهران.از کلیه کاربران این نقشه درخواست می‌گردد که هرگونه اطلاعات حاصل از برداشت‌های زمینی، گزارش حوادث روی داده و پروژه‌های عمرانی درگیر با قنوات و... را جهت تدقیق، تکمیل، تصحیح و به روز‌رسانی نقشه به سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران ارسال کنند.